22-æм июны райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст

ЗÆХХЫЛ ЦЫ СТЫРДÆР ХÆСТ ЦЫДИ…

Абон, 22-æм июны Стыр Фыдыбæстæйон хæсты райдианыл сæххæст 80 азы. Ацы хæст адæймагады историйы нымад цæуы иууыл трагикондæрыл, кæцы иу уысммæ фехæлдта милуангай адæймæгты цард æмæ хъысмæт. Рæстæг æгъатыр у. Азæй-аз къаддæрæй-къаддæр кæны уыцы адæймæгты нымæц, кæцытæ, сæхиуыл æнæауæрдгæйæ, хъахъхъæдтой Райгуырæн бæстæ æмæ афтæмæй бавзæрстой ацы тæссаг хæсты цаутæ. Фæлæ мысынад тыхджындæр у рæстæгæй, цæуынц азтæ, фæлæ мах хъуыды кæнæм, зонæм æмæ хъахъхъæнæм нæ адæмæн иууыл уæззаудæр рæстæджыты.

Стыр Фыдыбæстæйон хæст райдыдта 1941 азы 22-æм июны райсомы 4 сахатыл. Уый цыди 1418 боны. Ацы хæсты хицæн кæнынц цалдæр этапыл: 1. 1941 азы 22-æм июнæй 1942 азы 18-æм ноябрмæ – райдиан, хъахъхъæнæн этап; 2. 1942 азы 19-æм ноябрæй 1943 азы кæронмæ – Стыр Фыдыбæстæйон хæсты бындурон фæсаст; 3. 1944 азæй 1945 азы 9-æм маймæ – кæройнаг этап. 4. 1945 азы 8-æм августæй 2-æм сентябрмæ – Японимæ хæст.

Стыр Фыдыбæстæйон хæст цыд II-æм Дунеон хæсты фæлгæтты, кæцы райдыдта 1939 азы 1-æм сентябры æмæ фæцис 1945 азы 2-æм сентябры. 1941 азы 22-æм июны радиойы раныхас кодта Молотов. Йæ раныхасы бæстæйы раз æвæрд æрцыдысты фыццаг хæслæвæрдтæ. Уыцы бон баконд æрцыд хæстон уавæр æмæ мобилизаци. Бæстæ фестади иугонд æфсæддон лагерь, кæцы архайдта  «Все для фронта, все для победы»-йы лозунджы бын.

Ныхмæлæууæг уыд тынг серьезон. 22-æм июны немыцæгтæ хисæрмагонд скондмæ гæсгæ фылдæр уыдысты 1,7 хатты. Танкæтæ, хæдтæхджытæ æмæ ифтонггæрзтæй Советон Цæдис тыхджындæр уыд 6 хатты. Барбароссы планмæ гæсгæ Гитлер план кодта 8-10 къуыримæ  Советон æфсæдты ныппырх кæнын æмæ бæстæйы Архангельск-Астраханы хаххыл алыг кæнын. Сæ планы ма уыд коммунистты фылдæр хайы скуынæг кæнын, бæстæйы 4 рейхс-къамисариатыл адих кæнын: Мæскуы, Киев, Кавказ. Уыцы документы ма уыд Уæрæсейы æххæстæй ныппырх кæныны программæ, 50 мин адæймаджы куыд уæлдæйттæ, афтæ скуынæг кæнын. 1941 азы 12-майы райсгæ сæрмагонд директивæмæ гæсгæ, немыцаг салдаттæй ист цыд Советон Цæдисы территорийыл саразгæ фыдракæндты тыххæй бæрндзинад. Цæрджыты фылдæр хайы план кодтой цагъайрæгтæ скæнын, æмæ Уæрæсейæн йæхи та – Ныгуылæны аграрон-хомысон уæлæмхасæн саразын.

Хæсты фыццаг мæйты хуыдтой «рæстæгмæйон æнæн-тыстыты период». Абон уыдонæн аргъ кæнынц, куыд хæстон катастрофæ, афтæ. 22-æм июны  хæсты фыццаг сахатты немыцаг тыхæйисджытæ сатакæ кодтой 66 советон аэродромы, цæмæй скуынæг кодтаиккой куыд гæнæн ис, афтæ фылдæр хæдтæхджытæ-куынæггæнджыты. Официалон бæрæггæнæнтæм гæсгæ уыцы бон куынæг æрцы-дысты 1200 хæстон машинæйы. Хæсты фыццаг мæйты  фæмард иу милуанæй фылдæр адæймаджы. 1941 азы 1-æм декабрмæ советон æфсæддонтæй фæцæфтæ сты æмæ амардысты авд милуан адæймаджы бæрц, скуынæг кодтой 22 мин танкæйы, 25 мин хæдтæхæджы æмæ 3 милуан адæймаджы бæрц та уацары акодтой. Æдæппæтæй хæсты азты уацары бахаудтой 5,75 милуан адæймаджы (æндæр бæрæггæнæнтæм гæсгæ 6,2 милуан адæймаджы), уыцы нымæцы 50 инæлары. 1941 азы 16-æм августы №270 Бардзырдæй уацайрæгтæ нымад цыдысты гадзрахатæй рацæуджытыл (Сталины фырт Яков дæр бахауд уацары æмæ амард уым). Ацы Бадзырды ма советон æфсæддонтæн нысан уыд, зæгъгæ, «Фæстаг нæмыг дæхицæн», ома,  дæхи уацары радтыны бæсты равзар мæлæт. Ноджы карздæр уыд  1942 азы 28-æм июлы къух цы  Бардзырдыл æрфыстæуыд, уый, кæцы историмæ бацыд «Ни шагу назад!»-ы номимæ. Æрмæстдæр хæсты азты æфсæддон трибуналтæ æхсты тæрхон рахастой 157000 адæймагæн, æмæ стæрхон кодтой 2, 5 милуан адæймагыл.

Хæсты азты карз фæлварæнтæ æрхаудта ирон адæммæ дæр. Цæгат Ирыстонæй фронтмæ ацыдысты 84 мин æмæ Хуссар Ирыстонæй та – 22 мин адæймаджы бæрц. Сæ фылдæр уыдысты, нырма царды ад чи нæма банкъардта, ахæм æрыгон лæппутæ. Уыдис дзы чындздзон чызджытæ дæр. Уыдонæн сæ фылдæр нал æрыздæхтысты сæ фæрныг хæдзæрттæм, нал федтой сæ ныййарджыты, сæ цардæмбæлтты, сæ сабиты, сæ уарзæтты. Ирæттæ алы хатт дæр сæрыстыр сты уымæй, æмæ хæсты азты Советон Æфсады рæнхъыты кæй тох кодтой Ирыстонæй 90 инæла-ры æмæ дыууæ адмиралы. Советон Цæдисы хъайтары нæмттæ райстой 34 ироны, 11 адæймаджы та систы Кады ордены æппæт къæпхæнты кадджын кавалертæ. Ирон адæмы хуызæн чысыл нацийæн уый у егъау æнтыст. Ныхас «ирон» кадимæ дзырдтой æппæт фронтты дæр, уымæн æмæ ирæттæ сæхи равдыстой хъæбатыр æмæ раст хæстонтæй. Советон Цæдисы хъайтар Æхсараты Энверы сгуыхтдзинæдты тыххæй фыссæг Всеволод Земной фронтон газеты фыста: «Прохожий! Откуда бы ты не шел, куда бы ты не направлялся, – остановись у могилы героя!… Лети и ты мое слово, песней крылатой в аулы Осетии, в горы Кавказа, к сопкам Приморья, в степи Приволжья, в леса Смоленщины – во все уголки нашей необъятной Родины, расскажи как дрался и умер в бою, обессмертив себя на веки, сын осетинского народа, храбрейший из храбрых, командир Энвер Бимбулатович Ахсаров».

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты рæстæджы ирæттæ сæхимæ æркæсын кодтой сæ хъайтардзинадæй, бирæтæ дзы æнустæм баззадысты хæсты быдыры. Иуæй-иу бинонтæ фесæфтой  цалдæргай фыртты, куыд зæгъæм, Гæздæнты авд æфсымæры, Кобегкаты авд æфсымæры, Хестанаты æхсæз æфсымæры, рукъаг Плиты фондз æфсымæры, хъорсеуаг Тедеты фондз æфсымæры  æмæ æндæртæ. Ирон адæмы хъæбатыр фырт, Советон Цæдисы хъайтар, армийы инæлар Плиты Иссæйы Советон Цæдисы къухдариуæгад дыккаг хатт схорзæхджын кодта «Сыгъзæрин Стъалы»-йæ. Советон Цæдисы хъайтарты нымæцы сты Хуссар Ирыстоны 8 æмбæстаджы: Остъаты Алекси, Коцты Константин, кæцы фæдæлдон кодта знаджы 14 науы, Сабанты Григори, Цхуырбаты Иван, Къозонты Сардион, Цоциты Вася, кæцы æрмæст Сталинграды сарæзта 62 хæстон атахты, Кобылты Сергей, Беруашвили Георги. 1941 азы Цхинвалы баконд æрцыд эвакуацион госпиталь 650 сынтæгимæ. Хуссарирыстойнаг фæлтæрдджын дохтырты профессионалон удуæлдай куысты фæрцы цæфты цыппæрæм хай сдзæбæх сты æмæ фæстæмæ аздæхтысты фронтмæ. Хуссарирыстойнаг цæрджытæй бирæтæ финан-сон фæрæзтæ арвыстой фронтæн. Фондз азы фондз боны не сты, лæгæвзарæн азтæ уыдысты, æппæт советон адæмы хæстхъом фæсивæд райстой сæ къухмæ хæцæнгарз, цæмæй цыфыддæр знаг, немыцаг фашизм æрцыдаид дæрæн.

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты рæстæджы Советон Цæ-дисы адæмы сгуыхтдзинадæн адæймагады историйы абарæн ницæимæ ис. Гермайнаг фашизмыл Советон адæмы уæлахиз нæ бауагъта дунеон æлдарад бацахсын, кæцымæ тырныдта гитлерон Герман. 1418 боны æппынæдзухæй советон адæм мæлæтдзаг тохы цыдысты Уæлахизмæ, кæцымæ фæндаг уыд карды комыл. Фæлæ Фыдыбæстæм æмæ Райгуырæн зæхмæ уарзондзинад стыр хъарутæ радтой советон хъæбатыр хæстонтæн æмæ знаг дæрæн æрцыд йæ лæгæты. Советон адæм ацы Стыр Уæлахизы тыххæй стыр аргъ бафыста. Фæстаг азты бæрæггæнæнтæм гæсгæ хæсты быдыры фæмард сты 25-27 милуан адæймаджы.

ДЖИОТЫ Екатеринæ