Сфæлдыстадон юбилей алы хатт дæр йемæ фæхæссы рухсхæссæг цин. Цинимæ æрцыд, ныртæккæ нæм кæй кой уыдзæнис, уыцы фыссæг æмæ зонадон кусæгыл дæр. Фæндзай азæй фылдæр йе сфæлдыстадон æмæ зонадон архайдæй Хъазиты Мелитон æвæллайгæйæ лæггад кæны йæ райгуырæн бæстæйæн, йæ радтæг адæмæн. Æмæ, зæгъæн ис, æрæджы æнæ паддзахад, æнæ адæмы ракæ-бакæ йæхæдæг йæ зæрдæйы цы рухс юбилей банысан кодта, ууыл нæ сæмбæлд афтид армæй.
Фæлæ уал бæрцæй цалдæр зæрдæрухсгæнæн дзырды йе сфæлдыстадон æмæ зонадон фæндæгты зынгæдæрты тыххæй, кæд ирон чиныгкæсæгæн æмткæй сисгæйæ æвзæр зындгонд не сты, уæддæр.
Ирон литературæйы ахæм жанр нæй, Мелитон йæ барджын ныхас кæм нæ загъта: поэзи, прозæ, драматурги, сабиты литературæ, публицистикæ, аивадон тæлмац… Афтæ йæ бирæнымæц æмæ мидисджын зонадон уацтæ æмæ дзæвгар монографитæ фыст сты актуалон темæтыл æмæ сæхимæ здахынц ирон чиныгкæсæджы, стæй филологон зонады хъусдард.
Æрмæст йæ «Ирон литературæйы истори» конд уыдзæн æхсæз томæй æмæ дзы ныридæгæн мыхуыр æрцыд цыппар егъау томы, афтæмæй, нæ бон зæгъын у, алы томы дæр дзы кæй ис фæйнæ 6-7 цыбыр монографийы. Университеты ирон филологийы факультетты студенттæ, стæй ирон литературæйы ахуыргæнджытæн сты агургæ æмæ не ссаргæ хæзна. Уымæн æмæ сæ тираж бынтон цъус у – фæйнæ 300 экземпляры.
Æмæ ирон нывæфтыд литературон проблемæтæ, афтæ ма зынгæ фысджыты цард æмæ сфæлдыстады тыххæй цы монографиты цикл мыхуыр кæны, уыдон цас сты?!. Уæдæ, «Къæбæлдзыг ныхас» ирон рифмæйы тыххæй, фондз æмæ ссæдзазон гуырдзиаг-ирон хæст ирон поэзийы куыд æвдыст æрцыд, ууыл – «Удæй зынаргъдæр – Сæрибар», «Ир æмæ ироны кадæг» Гафезыл, Нафийы цард æмæ сфæлдыстадыл егъау монографи – «Нафи», «Песню оставить потомкам», афтæ – «Къоста», «Хъарæгæй заргæ», «Поэты дуне», «Сабыр дзуринæгтæ», «Уарзæг зæрдæйы зарæг», «Художественный мир поэта», «Йæ зæрдæйы хуызтæ»… Ис æм, куыд зонæм, афтæмæй, рухс фенынмæ чи æнхъæлмæ кæсынц, ахæм цæттæ чингуыты къухфыстытæ дæр.
Æмæ йæ «Ирон хæзна»-йæ нырмæ рухс цы æртæ томы федтой, уыдон! Ивгъуыд азы сын Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы цы презентаци сарæзтой, уый тыххæй филологон зонæдты кандидат Тъехты Тамерлан газет «Северная Осетия»-йы фыста: «Истинный клад народной мудрости преподнес в дар благородному читателю сопредседатель Союза писателей Осетии Мелитон Казиты. Увидевшие свет три солидных тома «Осетинского клада» («Ирон хæзна») включили в себя пословицы, благословения, много лет собиравшиеся автором по крупицам. Тем самым систематизирован целый пласт народной мудрости, что послужит подспорьем в работе ученым, исследователям фольклора, да и любому человеку, интересующемуся словом родного языка в «исполнении» далеких предков. Кроме того, в данных изданиях «живет» история, по ним пытливый исследователь может воссоздать картины прошлого».
Информаторы хъусдардæй иуварс нæ аззад, ахуыргонды тыххæй цы ныхас цыд, уый дæр: «…шла речь о личности писателя, пережившего вместе с родной Южной Осетией все тяготы и лишения военных лет, в холодные и голодные годы создавшего поэтические и прозаические произведения, литературоведческие статьи, учебники, находившего возможность для собирания образцов народного творчества… О Мелитоне как о политическом и общественном деятеле, просто мудром человеке рассказал первый президент РЮО, профессор Людвиг Чибиров» (2016. – 23 ноябрь). Æмæ уыцы ныхас чингуыты презентацийы цыд сæрæй кæронмæ. Уый – Дзæуджыхъæуы. Ирыстоны хуссар хайы иу культурон æмæ ахуырадон уагдоны уыдон тыххæй гыркъо никæй хъусыл æрхаудта, цыма, уыцы хæзнайæ нæ адæмон сфæлдыстад бæрæг бæрцæй нæ хъæздыгдæр кæны, уыйау. Фæлæ бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы.
Фыдыбæстæйæн Мелитоны лæггæдтæ æвиппайды сæ кæрæдзийы фæдыл ранымайын дæр æнцон нæу. Сæ саразын, сæ ныффысын та зонадон кусæгæй бирæ хъару æмæ зонындзинæдтæ кæй домы, уый дызæрдыггаг макæмæн хъуамæ уа. Йæ бирæ фæллæйттæн ын аргъ кæнгæйæ, газет «Рæстдзинад»-ы Гогаты Марат уымæн фыста: «Фыссæджы сфæлдыстадæн стыр аргъ скодта Джусойты Нафи. Загъта, Мелитонæн дзæвгар кæй бантыст сфæлдыстады дæр æмæ иртасæн куысты дæр. Уый уымæн, æмæ кусы æвæл-лайгæйæ, нæ зоны зивæг» (2015 аз. – 14 июль).
Фыссæг йæ уацмысты аивадон æмæ зонадон æгъдауæй æвдисы нæ Райгуырæн бæстæйы истори, ирон адæмы хъысмæт, йæ цин æмæ йæ хъыг. Æппæт уыдон сты йæ хъуыдыйы æмæ сыл кусы æнæрæнцойæ. Йе сфæлдыстадон куысты æмрæнхъ кæны активон æхсæнадон куыст дæр. Йæ хъус дары æмæ æххуыс кæны культурæйы къабазы архайджытæн. Тырны, цæмæй ма сæфой æмæ хуыздæр кæной нæ фыдæлты бирæ бадт, рæсугъд æгъдæуттæ æмæ æргъадтæ. Йе ‘взонджы бонтæй фæстæмæ сæ ирон чиныг-кæсæгæн нывæфтыдæй уый охыл исы бæрзонд.
Хъазийы-фырты сфæлдыстад йæ фыццаг уацаутæ «Уарзтмонц зæрдæты кадæг», «Зæр-дæрыст æхсæвидар», «Ныхыфыст», «Æнæ фæхудгæ, æнæ фæкæугæ» æмæ æндæрты фæрцы ирон адæмæн, уæлдайдæр, фæси-вæдæн уымæн фæцис уарзон.
Ирон фысджытæй бирæтæ бацархайдтой цæрæгойтæ, уæлдайдæр, цуанон адæймагæн йæ зæрдæйы æнувыд уарзт, йæ архайдтытæй æцæг æнæсайгæ æмбал кæй у, уый аивадонæй сныв кæныныл. Коцойты Арсены «Хъусой»-йы фæстæ дзы иу æмæ дыууæ уацмысы нæ фесгуыхтысты, фæлæ сæ нырма Мелитоны «Алмас»-ы, гъадагъа, исчи аййафа. Нæ дуджы ирон аив литературæйы классик Булкъаты Михал дзы афтæ загъта: «Авторы фæндыд æви нæ, уæддæр нæм мифты фæстазæлд хъуысы Алмасы æмбисондæй, уымæн æмæ бирæгъы мыггаджы пайдайæн дзурынц «Нарты кадджытæ дæр», Абайты Васо афтæ кæмæй зæгъы, Æхсар æмæ Æхсæртæджы таурæгъæн йæ бындур тотемон миф у, зæгъгæ, уым».
Къаддæр бынаты йæ не ‘рæвæрдта уырыссаг фыссæг Лев Анисов: «Несомненной творческой удачей писателя можно назвать его повесть «Алмас». Афтæмæй, куы ныммыхуыр, уымæй цалдæр азы фæстæ рухс федта Чингиз Айтматовы роман «Плаха» æмæ уæд Михал Самтредиайæ Мелитонмæ радта фæдисы тел, бакæс æй, зæгъгæ, æмæ дзы фендзынæ Алмас æмæ Акбары (Айтматовы бирæгъы ном) диссаджы æнгæсдзинад. Уый та йæ уæдмæ бакаст журналы, фæлæ цы йæ бон уыд тыхы ныхмæ. Айтматов уырыссагау фыста æмæ бирæ адæмы минæвар чысыл адæмы минæварæй адæмы цæсты уæлдæр лæууы. Ноджы ма Айтматовы хуызæн фыссæг куы уа!
Фæсивæдыл нæм, уæлдайдæр, ахуырдзау фæсивæдыл цъус уацмыстæ кæй æрцыдис фыст, уый тыххæй дæр, стæй йæ афыст, йæ фæлгонцтæй фыссæджы роман «Фæлдзæуæн рæстæг»-æн уыд стыр æнтыст. Ацы чиныг дзурæг у студенты цард, æгæрон уарзт æмæ æмткæй ирондзинадыл. Джусойты Нинæ афтæ дæр зæгъы: «Нæ литературæйæн стыр лæвар уыдысты Мелитоны студенттыл фыст чингуытæ «Фæлдзæуæн рæстæг» æмæ «Æнæ фæхудгæ, æнæ фæкæугæ». Уæд, уыдон чи нæ бакаст, уый ирон студентыл нымад дæр нæ уыд.
Йæ поэтикон чиныг «Цатыр» дæр æнæнхъæлæджы не ссис «Иры цинтæ, Иры хъыгты чиныг»: «Иу адæймаджы бон бирæ кæй у, ууыл нæ а-фæстаг азты Хъазиты Мелитонæй тынгдæр ничи баууæндын кодта. Курдиатджын фыссæгæн йæ сæйраг жанр уæддæр æмæ уæддæр прозæ у, æмæ кæд прозæмæ иучысыл йæхи фæтигъ кодта, уæддæр æй баххæст кодта поэзийæ, йæ ног, бирæнымæц æмæ нуарджын уацмыстæй.
Зæгъын хъæуы, монографийы жанры цы диссаджы æнтыстытæ бафтыд йæ къухы. Уымæн нæ Ирбæсты фысджыты хуыздæртыл рухсмæ цал монографийы рацыд, уыдоныл хъуыды кæнгæйæ ноджыдæр æмæ ноджыдæр зæгъын хъæуы: уый иу адæймагæн æгæр стыр уаргъ у, уый иу зонадон институты фаг куыст у», – «Цатыр»-æй йæ зæрдæ куы байрад, уæд дзырдта Гæбæраты Юри. Стæй ноджы дарддæр: – «Фыссæджы радон чиныг «Цатыр» дæр фарсылхæцгæ хуын у йæ иннæ чингуытау нæ дзырдаивады хæзнадонмæ. Йæ мидисæй зæрдæ йæхимæ ‘лвасы, йæ фæлыстæй цæст не ‘фсæды.
Чиныг конд у æмдзæвгæтæ, кадджытæ æмæ аргъæуттæй. Аргъæуттæ драматургийы жанрæй кæй сты, уый сæ кæны уæлдай хъæздыгдæр. Фæлæ хъæздыг сты иууылдæр, уымæн æмæ уæфт сты поэты-фыссæджы курдиатджын удæй – адæймаджы фарны рæсугъддæр хуызтæй, йæ сыгъдæг æмæ æнæкъæм уарзт, Фыдыбæстæйы цинтыл æнæкæрон цин æмæ уыцы Фыдыбæстæйы хъыгтыл риссын зонæг зæрдæйы фæрцы» (Хурзæрин, 2013. – 23 апрель), – у Гæбæрайы-фырты хъуыды. Стæй æрмæст уый хъуыды нæ.
Бирæтæ фæдис кæнынц, Мелитонæн уыйбæрц куыд æнтысы. Æмæ сын нæ бон у дзуапп радтæм Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, журнал «Ногдзау»-ы редактор Дзасохты Музаферы хъуыдыйæ: «Хъазийы-фырт канд прозаик æмæ поэт нæу, фæлæ ма у курдиатджын драматург дæр. Йæ пьесæтæй цалдæр æвæрд æрцыд Хуссар Ирыстоны драмон театры. Фыссæг йе ‘ргом здахы тæлмац кæнынмæ. Нæ мадæлон æвзагмæ раивта Мольеры, Лопе де Вегайы, Чехов Антоны, Амлинский Владимиры, Задорнов Михаилы, Линас Мариусы æмæ бирæ æндæрты уацмыстæ.
Курдиат Хуыцауæй лæвæрд кæй у, уый алчидæр зоны. Æмæ дзы иугæр фæхайджын дæ, уæд æй амондыл нымайын хъæуы. Фæлæ æрмæст курдиат фаг нæу. Архайын хъæуы ууыл, цæмæй сæрттива, цы дидинджытæ ракалдта, уыдон дыргътæ раттой æмæ сæ бæркæдтæй дæ уарзон адæмæн, дæ Фыдыбæстæйæн дзаджджын хай бакæнай. Уый тыххæй та хъæуы кусын, фæллой кæнын. Æнæ уыдонæй цыфæнды курдиат дæр бамынæг уыдзæн.
Уарзы кусын, фæллой кæнын Мелитон. Уымæн æвдисæн канд йæ литературон сфæлдыстад нæ, фæлæ, цы иртасæн куыстытæ ныффыста, уыдон дæр. Аккаг аргъ скодта нæ фысджытæй бирæты сфæлдыстадон бынтæн» (Ногдзау, 2011. – №. 1. – 27 ф.).
Æмæ йын йæ кæцы чиныгмæ нæ ахæсдзынæ æппæт ацы хъуыдытæ. Йæ новеллæтæ æмæ уацауты чиныг «Чырыстийы фæдзæхст» дыууæ азы размæ рухс куы федта, уæд æй йæ аивад æмæ йæ ахадындзинадмæ гæсгæ уымæн рахуыдтой фæрнджын къахдзæф ирон прозæйы: «Чиныджы дзæвгар ис, адæймаджы уд бæрзонд чи æвæры, ахæм уацмыстæ, фæлæ чиныгкæсæджы иууыл тынгдæр ахсы уацау «Æнæвдæлон». Уацау тынг цымыдисон у æрмæст йæ хъомыладон идейæмæ гæсгæ нæ, фæлæ йæ сыгъдæг æмæ хъæздыг æвзаг, стæй йæ алыхуызон æмæ цымыдисон фæлгонцтæй. Иу уацмысы уыйбæрц оригиналон æмæ зæрдæмæдзæугæ фæлгонцтæ саразын стæм фыссæгæн бауыдзæнис йæ бон. Фæлæ сæ саразын Мелитоны бон баци», – дзырдтон æмæ абон дæр хæст дæн уыцы хъуыдыйыл. Стæй æрмæст мæнмæ нæ фæкастис афтæ. Ахæм фыссæджы алы ног чиныгыл адæм алы хатт дæр цымыдисæй сæмбæлынц. Æмæ æрæджы Хъазиты Мелитоны сфæлдыстадæн табугæнджытæ æхсызгонæй райстой, фæстаг рæстæджы кæй ныффыста, уыцы æмдзæвгæтæй иу къорд æмæ лирикон кадæг «Хъисрагъты холы»-йæ арæзт ног поэтикон æмбырдгонд «Фæдис».
Зæгъын хъæуы, ацы чиныг фыссæг кæй рауагъта йе сфæлдыстадон куыстыл 50 азмæ, йæ чингуыты нымæцмæ гæсгæ та у 55-æм, аразгæ кæй скодта, стæй æндæр адæмты фысджыты уацмыстæй ирон æвзагмæ цы чингуытæ раивта, уыдон куынæ нымайæм, уæд. Æмæ йыл йе сфæлдыстадон юбилей, сæрмагондæй дæр æй нæ сараздзынæ, æрцыдис æртæ «фондзимæ».
Чиныгæн йæ разныхасы ирон адæмон поэт, Къостайы паддзахадон премийы лауреат, Ирыстоны Фысджыты цæдисы æмсæрдар Ходы Камал афтæ зæгъы: «Хъазиты Мелитоны тыххӕй куы дзурӕм, уӕд ын иу дзырдӕй рахонӕн ис Хӕдзардзин. Уый хуымӕтӕг ирон дзырд нӕу. Хӕдзардзинӕн йӕ бон хӕдзар дарын у. Уымӕн ӕмӕ йӕм йӕ уды ӕнцойдзинадӕй, хорздзинадӕй уӕлдӕр ӕвӕрд у сӕ хӕдзары уавӕр, сӕ бинонты цардыуаг ӕмӕ фӕрныгад…
Мелитонмӕ дӕр йӕхи мӕтӕй ахсджиагдӕр кӕсынц Ирыстоны, ирон адӕмы, ирон фысджыты сагъӕстӕ ӕмӕ лыггӕнинаг фарстытӕ. Уымӕн ирд ӕвдисӕн у йӕ чиныг «Цы фӕцис, Ирыстон, нӕ Хурыскӕсӕн?», зӕгъгӕ, уый дӕр. Ирыстоныл куыд иузӕрдыг у, йӕ разы йӕ хӕс куыд ӕнкъары, уый зыны мӕнӕ ацы дыууӕ рӕнхъы:
«Систам Иры уӕз нӕ рагъмӕ –
Махӕн
цудыны бар
нӕй».
Ацы ныхӕстӕ абоны иры фӕлтӕртӕ сӕ тырысайыл куы ныффыссиккой, уӕд сӕ царды сӕ сӕйрагдӕр хӕс рӕдийын никуы ба-уадзид. Ирыстонӕн Мелитонау аккаг хъӕбултӕ уаиккой.
Фыссæг йӕ хӕсы раз у бӕрнон. Уый ӕрмӕст ирон дзырдӕн лӕггады, литературӕйы не ‘вдисы, фӕлӕ йӕ цардӕй дӕр. Ныртæккæ йæ сæйрагдæр бæллиц у дыууæ Ирыстоны фарст, æмæ уымæ разæнгард кæны иннæты дæр».
Уыцы хъуыддаг бæрæгæй зыны ацы чиныг «Фæдис»-ы дæр:
Ир йæ хъуырмæ – цъыфы сагъд.
Иу лыгъд бодзы ивы иннæ.
Фестæм карз хæстыты цагъд.
Никæй нæ æвдæлы Ирмæ.
Нал хатæм нæ ирон дзырд:
Чи кæны «балтай», чи – «салтай».
Никæмæ нæ ис ысдзырд.
Архайæм кæйдæрты сæртæй.
Иры зæхх у комгай дих.
Стæлфы мастæй. Сиды сиумæ.
Бафтыд ныл дæлимон сих –
Дары сау ныхтæ мæ риумæ.
(«Гуырæнбоны катæйттæ»)
Ирыстон ын у сæйраг. Йе ‘дзард лирикон хъайтар дзæнæты цъæх нæу дæр йæ фыдæлты зæххы цур уымæн ницæмæ дары. Йæ сомыгæнæн Ирыстон у, уый номæй хæры ард, дзæнæты цъæх нæу-уыл дæр æй уымæн нæ фæнды цæрын – йе ‘цæг дзæнæт йæ райгуырцæй нæ Фыдыбæстæ у («Дзæнæт»):
Хæрзбон, мæ хион дæ, мæ коймаг –
Зæххыл мын ницы баззадис фæсмойнаг:
Мæ фынгтæ – хæрх, мæ дзырд – сæрзæт…
Уæддæр Ирыстон у дзæнæт.
Фыссæгæн йæ бон æгæрон, сыгъдæг уарзтæй уарзын куы уа, уæд, уый гæнæн нæй, йæ дзырд адæммæ ма хъуыса. Уæлдайдæр, рæстаг адæммæ. Хуымæтæджы нæ зæгъы: «Фарнæн гуырд ыстæм – алантæ, дойнаг дзæнхъайы сæрст нартæ!» («Фарнæн гуырд алантæ»). Ноджы йæ аивадон æгъдауæй æххæст уацмыстæ ныххойынц чиныгкæсджыты уды дуæрттæ. Æмæ «Фæдис»-ы цы бирæ фæдисы дзуринæгтæ ис, уыдоны бирæтæ сæхи базондзысты æмæ сын уыцы хъуыддаг æхсызгон нæ уыдзæнис, уæддæр поэзиуарзджыты зæрдæтæ байгом уыдзысты: «Фæлтау», «Бынаты лæг», «Фарнæн гуырд алантæ», «Куыйты рæстæг», «Махæн басæттæн нæй!», «Ацы зæрдæ», «Хъисрагъты холы» æмæ æндæртæй. Фæлæ ма дзы цæвиттонæн æрхæссæм ноджыдæр иу, аивадон æгъдауæй æххæст цыппаррæнхъон:
Нæ феввæрсæм, цъæхыг, зæгъай, хъæдуртыл
Æмæ кæнæм æрвыл къахдзæфæн фыд –
Мæнахст барел йæхи ныххойы дуртыл:
«Цы зæрдæйæ ныппирдзынæ мæ фыд?!.»
(«Барелгæсаг»)
Ноджыдæр æй зæгъон, ацы чиныг фыссæгæн у, мыхуыр æмæ, ахæм бæрæгбонтæ кæмæ хауынц, уыцы разамынад сæ хъусы иувæрсты кæй ауагътой, уыцы бæрæгбонмæ йæхицæн йæхи лæвар, фæлæ алы хъуыддагæн нæй басусæггæнæн. МИА «Южная Осетия сегодня»-йы уацхæссæг Коцты Иннæ интернеты йæ уац «Творчеству Мелитона Казиты 50 лет»-ы зæгъы: «Корифей осетинской литературы неустанно трудится, выпуская множество интересных книг по разным направлениям: это художественные произведения, этические статьи, монографии, литературно-критические произведения и другие», – æмæ адæймаджы йæхи юбилейтæм куынæ æвдæла, уый дæр диссаг макæмæ хъуамæ кæса. Юбилейтæ хорз сты, фæлæ, Мелитонæн йæхи загъдау, фæллойгæнæгæн йæ юбилейæ йæ куыст ахсджиагдæр у.
Хъазиты Мелитон æмæ йе сфæлдыстады тыххæй æрмæст мыхуыр цы æрмæг æрцыд, уыдон сæхæдæг, æвæццæгæн, уыдзысты иу ахъаззаг том. Се ‘ппæтыл иу газетон уацы нæ аххæсдзыстæм, фæлæ дзы мæ ныхас балхынцъ кæндзынæн фыссæджы чиныг «Æууæндын Адæймагыл»-ы тыххæй Цæгат Ирыстоны Паддзахадон Университеты доцент, педагогон зонæдты кандидат Безаты Фаризæйы уацы хъуыдыйæ: «Дызæрдыг мачи хъуамæ кæна, «Алмас», стæй чиныг «Æууæндын Адæймагыл» æнæхъæнæй кæй у, æрмæст йæ авторы æнтыст нæ, фæлæ æмткæй ирон литературæйы æнтыст.
Дзебысаты Гуло
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.