Абайты Васойы райгуырды бонмæ

Зонадон дунейы стыр зындгонд иранист, ахуыргонд Абайты Васойыл 60 азы куы сæххæст (1960-æм азы), уæдæй фæстæмæ Советон Цæдисы Зонæдты академийы æвзагзонынады институты уымæн нысан кодтой алкæцы фондз азы фæстæ йæ райгуырды цытæн номарæн мадзал. Иу ахæм мадзалы ныхасы рацæуæг, Советон Цæдисы Зонæдты академийы уæнг-корреспондент, Уæрæсейы лингвисттæн сæ зынгæдæр О.Н.Трубачев йæ ныхас балхынцъ кодта ахæм дзырдтæй: «Василий Иванович ровесник ХХ века… я не удивлюсь, если потом будут говорить о веке Абаева в иранской и осетинской этимологии, имея в виду время ее наивысшего расцвета». Æцæгæйдæр, фæраст ис йæ ныхас уыцы дзæнæты бадинагæн æмæ Васо фæцард 100 азы, æртæ мæйы æмæ 17 боны.

2005 азы, йæ амæлæтæй 5 азы куы рацыд, уæд æвзагзонынады институты ирайнаг филологийы сектор бацæттæ кодта Абайты Васойы райгуырдыл 105 азы сæххæсты сæраппонд уацты æмбырдгонд. Æвзагзонынады институты уæды директор Уæрæсейы ЗА уæнг-корреспондент В.М. Алпатов чиныджы разныхасы афтæ зæгъы: «Абаев Василий Иванович – оригинальный мыслитель ХХ века».

Куыд раст у ацы куырыхон ахуыргонд. Æцæгæйдæр, Абайты Васо йе ‘ддаг бакастæй дæр йæхимæ ‘лвæста адæймаджы, куырыхон зонд, дырыс логикæ, гуырахстджын эрудици æмæ поэтикон фæлгонцад æмбаст сты йæ уникалон зонадон æвзаджы. Уый уыд цырагъау сыгъдæг адæймаг, сывæллонау æнæхин зæрдæйы хицау, ирон фарн, æф-сарм, æгъдау, уæздандзинады хуызæг.

Йæ зонадон куыстыты нымæц ахызт 400 сæдæйæ, фæлæ йæ 4-томон уникалон «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат»-ы иуæй-иу дзырдты гуырахстджын анализ куы банымаиккам куыд сæрмагонд уацтæ, уæд 5 минæй дæр ахизид йæ куыстыты нымæц. Йæ зонадон куыстытæ мыхуыр цыдысты дунейы дзæвгар бæстæты: Лундæйы, Римы, Парижы, Будапешты, Берлины, Копенгагены, Лондоны æмæ æндæр рæтты. Фæлæ йын иууыл стырдæр ном скодта йæ уникалон 4-томон «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат». (5-æм томмæ та хаст æрцыдысты фыццаг 4 томы амонæнтæ æмæ барасткæнинæг-тæ). Ацы дзырдуаты Васо ракастис дзырдмæ 5 фæрсæрдыгæй: Дыууææвзагон (ирон-уырыссаг), документалон, этимологон, историон æмæ реалон. (Дыууææвзагон мачи бамбарæд куыд ирон-уырыссаг дзырдуат. Васойæн ахæм дзырдуат нæй!)

Дзырдуаты æмæ ма йе ‘ндæр куыстыты дæр иртасинаг æрмæг дæтты латиницæйыл (ома йæхи алфавитыл æмæ уыцы алфавит дунейы æвзагзонынадмæ бацыд куыд «алфавит Васо Абаева») ирон дзырд стæй дзырдæн йæ дыгурон эквивалент. Уый фæстæ йын йæ нысаниуджытæ равдисы уырыссаг æвзагмæ тæлмацæй. Уыцы нысаниуджытæй алкæцыйыл дæр хæссы хъуыдыйæдтæ ирон адæмон дзыхæй-дзургæ сфæлдыстадæй, ирон классикты уацмыстæй, ирон журналтæ æмæ газеттæй. Уый фæстæ амоны дзырдæн йæ рагон хуыз, йæ эволюци, йæ абоны хуыз. Стæй æрхæссы цы ‘взæгты, цы хуызы ‘мбæлы, уыдон. Дзырд кæд æндæр æвзæгтæй æрбацыд, уæд уыдон æрмæг дæр амоны лæмбынæгæй.

Анализ кæнинаг дзырдтæй истори цы дзырдæн ис, уый дырысæй хæссы, фидар æй кæны документтæй. Зæгъæм, термин æфсин. Абон амоны сылгоймагæн, (чын-дзæн) йæ сæрыхицауы мады. Уый у социалон термин æмæ, зæгъгæ, астæуккаг æнусты амыдта – сылгоймаг фысым. Тынг рагзаманы та массагетты матриархаты дуг, ома массагеттаг сылгоймаг раздзогты, куыд Томирис.

Афтæ ма арабаг фысджыты уацмысты æмбæлы куыд Усрушаны бæстæты хицауиуæггæнджыты титул  Афшин. Уыдонæй фæстаг уыдис Хайдар æмæ ʼмбæлы титул ал-Афшин-æй. Уый зындгонд уыдис куыд халифтæ Мамун æмæ Мутасиимæ хæстон раздзог, амард 841 азы. Согдиаг фыстыты дæр æмбæлы. Зæгъæм, согдиаг хæстон раздзог Гурек (737, кæнæ 738 азы) арабаг хæстон раздзог Кутейба ибн Муслимимæ бадзырдты йæхи хоны: «ихшид Согда, æфшин Самарканд» (Абайты В.И. «ИӔИЭДз», 1958 аз, 110 ф.). Ацы нысаниуджытæ, æвæццæгæн, хъахъхъæд æрцыдысты ирон æмбисонды, «Ӕз искæй фæллойæн мæхи не ʼфсин кæнын», кæнæ исты бæрæгбоны хуынтæ къæбицы адæймагмæ фæдæттынц, уый  къæбицы ʼфсин, фæнды нæлгоймаг уа, фæнды сылгоймаг. Ацы дзырдуаты нысаниуæг раджы ахызтис ирайнаг, индоевропейаг этимологийы фæлгæттæй, уымæн æмæ автор спайда кодта дунейы 159 æвзагæй. Дзырдуат райстой дунейы зынгæдæр ахуыртæ æмæ иттæг зæрдиаг арфæтæ фервыстой Васойы номыл Ӕвзагзонынады институтмæ. Растдæр уымæн загъта Советон цæдисы ЗА уæнг-корреспондент Ф.Н. Филин дæр, Васойæн: «Сæрибарæй дæ бон у зæгъай, афтæ: «Я памятник воздвиг себе нерукотворный». Уæдæ, зæгъæн ис Васойы 30 азы æвæллайгæ куысты фæрцы ирон æвзаг фидар бынат кæй æрцахста зонадон дунейы стыр æвзæгты ʼхсæн.

Зæгъинаг ма стæм Васойы теоретикон зонадон фæллойы тыххæй. Уыдон бæрцæй кæд 20 уацæй фылдæр не сты, уæддæр сæ уæз у æндоны уæзæн сæ хъуыдыйæ, се ʼрмæгæй. 1940-50-æм азты Уæрæсейы æвзагзонынады дæр фæсарæнтау райрæзт ног фæдыздæхт  структурализм. Уыцы ахуыртæ дæлдзиныг кодтой историон-æмбаргæ методæй чи куыста, уыцы ахуырты. Васо сын фæкаст сæ зонадон куыстытæ æмæ сын лæмбынæг анализ скодта йæ уацы «Лингвистический модернизм как дегуманизация науки о языке». Уацæн уыди атомон бомбæйы срæмыгъды эффект. Структуралисттæ сæ бынаты ʼрбадтысты, æрсабыр сты, историон-абаргæ методæй æвзагиртас-джытæ та сулæфыдысты сæрибарæй æмæ сæ куыст акодтой дарддæр. Æмæ Нарты эпосы тыххæй цы куыст бакодта, уый фæрсты куыд ис ахизæн?!

1950-æм азтæм æнæхъæн кавказаг адæмтæй алкæцыдæр Нарты кадджыты хуыдта йæхи. Уæд 50-æм азты дыккаг æмбисы г. Сухумы  уагъд æрцыд зонадон конференци. Уым Абайты Васо анализ радта æппæт кавказаг адæмты Нарты эпостæн, абарста сæ ирон Нарты эпосимæ æмæ иууылдæр сразы сты Васойы хъуыдыйыл  Нарты эпос ирон адæмы эпос кæй у, ууыл. Ныр та иу цалдæр азы нæ сыхæгтæ цъиу-цъиу кæнынц æмæ сын сæ ных зонадон бæлвырдгæ-нæнтæй бакъуырын хъæуы…

Васо стыр уæздандзинад, æхцондзинад æмæ сæрыстырæй дзуры нарты тыххæй: «Нартæ  рагон Скифтæ æмæ Аланты бæс-тæйы æгæрон тыгъдæтты комулæфт, егъау, æнæнымæц бæхрæгъæутты къæхты хъæр æмæ мыр-мыр, нæрæмон цуангæджытæй лидзæг, сæгуытты æмæ дзæбидырты дзуг-тæ, бирæгъты ниуд æмæ цæргæсы уæззау тахт, йæ къахныхтыл йæ амæттаг хæс-гæйæ…»

«Нартæ  зæхх æмæ уæларвы змæлд сæ кафт, сæ зард, сæ хъæзтытæй…»

«Нартæ  сæрибардзинад фесафыны бæсты цæттæ сты мæлынмæ» (æвæццæгæн уæдæй баззад ирон æмбисонд «Худинаджы бæсты мæлæт»)

Нарты эпосыл афтæ лæмбынæг куыст кæй бакодта Васо, уымæн стыр аргъ скодта францаг академик Жорж Дюмезиль. Уый ныффыста чиныг: «Скифы и нарты». Йæ райдайæны фыст æрцыд: «Арын дзы Абайты Васойы ном…» æмæ-ма зæгъы: «Зонадон дунейы  Абайты Васили Иваны фырты авторитет егъау у, разы дæн профессор Б. Миллеры хъуыдытимæ «Васо у курдиатджын ирон адæмы аккаг фырт». Дзуринаг бирæ газет  нæ быхсы. Зæгъдзынæн-ма уый, æмæ Васойы хæдзар-музей тагъд рæстæджы тæхуды арæзт куы ʼрцæуид. 1982-83 азты æз стажировкæ цыдтæн Ӕвзагзонынады институты. Хъуыстон æмæ фыстон магнитофоныл Васойы лекцитæ рагон-ирайнаг æмæ рагон персаг æвзæгтæй. Уæд сæм-иу хæдзармæ дæр бацыдтæн æмæ базонгæ дæн, бирæ диссаджы рагон чингуытæ кæм уыдис, ахæм библиотекæимæ. Æз бабæллыдтæн уыдон Хуссар Ирыстонмæ æрхæссыныл. Лекциты фæстæ-иу ын æркой кодтон, зæгъгæ йæ нæ фæнды Хуссар Ирыстоны цæрын сæрды мæйты уæддæр. Иу хатт, дыууæ хатт, фæлæ æрытккаг хатт рамæсты, йæ кæсæнцæстытæ йæ ныхмæ систа æмæ мын афтæ: «Зойæ, обкомы секретарь дæ?» Ӕз бахудтæн æмæ йын загътон: «Иуæй-иу хатт мæлдзыг дæр арсы сгæппытæ кæнын кæны, фенæм…» Уæд сразы ис, фæлæ æрмæстдæр Чьребайы цæрыныл. Æрыздæхтæн, нæ разагъды лæгтæ, дзæ-нæты бадæнт, иу дæр сæ не суæндыд схизын «уæлæмæ». Фæлæ академик Цыбырты Л.А. æмæ нывгæнæг Хъотайты Г.С. æвиппайды фæцæуæг сты. «Уæллæгтæ» ХИЗИИ-йы фарсыл агъуыст суадзыныл не сразы сты æмæ нын рахицæн кодтой чысыл финаг агъуыст горæты центры. Сцалцæг æй кодтам æмæ æрцыдис 1984 азы. Æрлæууыдис, бахудтис æмæ афтæ: «Домик на куриных ножках». Стыр æхцондзинад иста ацы хæдзары цæргæйæ, æмæ-иу арæх фæдзырдта: «Бирæ кæй цæрын, уый Хуссары кæй рацардтæн, уый аххосс у! Чем южнее, тем теплее». Агъуыст басыгъд, нæ нæм байхъуыстой, æмæ дзы цавæрдæр мæсыг суагътой. Уырны мæ, нæ Президент агъуысты æрмæгæй кæй саразын кæндзæн йæ раздæры хæдзары хуызæн агъуыст йæ интерьеримæ, æмæ нын Цæгат Ирыстон Васойы фондæй кæй фæхай кæндзысты йæ ныстуанмæ гæсгæ.

БИТАРТИ Зойæ,

профессор, Хетæгкаты Къостайы

номыл премийы лауреат

 

Завещание В.И. Абаева народу Южной Осетии

24 июля 1987г., г. Цхинвал, Мамсырайы фырты уынг, 4/9

Всю свою библиотеку я хочу подарить Южной Осетии. Это будет скромный знак моей благодарности Южной Осетии, Общественности Южной Осетии за все, что она для меня сделала. Я представляю себе технически это дело так: на первых порах библиотека не будет вливаться  в какую-нибудь Цхинвальскую библиотеку, а будет размещена у меня в доме. Для того, чтобы кто-нибудь заведовал этой библиотекой, так сказать, следил за ней, чтобы там было все цело. Ну, техническая работа такая, составление каталогов. Я надеюсь, что это возьмет на себя Ксения Григорьевна. Надо будет составить три каталога: русский, иностранный, осетинский. В дальнейшем надо будет составить отраслевые каталоги по отдельным дисциплинам. Встает вопрос о том, перебрасывать книги с полками или без полок. Лично я думаю, что перевозить полки  это очень громоздко и можно просто здесь заказать стеллажи и на них разместить. Но может быть и такой вариант  книги перебрасывать вместе с полками. Библиотека должна быть общественной, то есть доступной каждому, кто интересуется книгами.

Ну, конечно такой доступ непосредственно к книгам будет только для самых близких людей. Ну, и другие по каталогу могут находить себе нужную книгу, и получить на дом, на определенный срок. Иными словами она будет работать так, как любая общественная библиотека. Ну, в далеком будущем она, наверное, вольется в местные библиотеки. Может быть изначально обязанности заведующей библиотеки возьмет на себя Ксения Григорьевна… Посмотрим.

 

ХАРЕБАТЫ Леонид

АБАЙТЫ ВАСОЙӔН

Бацыд Иры фарн лæджы хуызы

Ӕмæ ирон дзырдтæ

Иры згъæлæнты,

Налхъуыт дуртау, уидзы…

Уидзы, уидзы, уидзы æмæ

Йæ къухы ирон дзырд

Æндидзы, æндидзы, æндидзы…

Мин азты Ир цæмæ куывта,

Уый йын йе стыр фарн радта…

Афтæ, урс хæхтау, фарны лæг

Ирон дзырдтæ фатдзæф,

Нæмыгдзæфтæй уидзы…

Цинæй йæ цæссыг æрхъуысы…

Цинæй йæ уарзон уд сризы

Æмæ уидзы…

Æмæ уидзы…

Ирон дзырдтæ

Пырхгонд Иры уидзы

Æмæ сæ кæрæдзийыл

Ӕмпъузы,

Ӕмпъузы,