Æхсæнадон æмбарынады Третьяковы галерей бирæ азты дæргъы цæры, куыд æппæт дунейы иууыл зындгонддæр хæзнадон хуызфыссынады аивадæй, афтæ. Уый у Уæрæсейы Федерацийы культурон артдзæстытæй сæ иу æмæ йын стыр аргъ кæнынц дзыллæтæ йæ сырæзтæй абоны онг. Æвæццæгæн, тынг цъус адæм разындзæн, Мæскуымæ уазæгуаты чи ацæуы, уыдонæй мачи бацæуа Третьяковы галереймæ æмæ йæхи цæстæй ма фена, йæ кой дардыл кæмæн ныхъхъæр ис, уыцы диссаджы хæзнадоны. Галереймæ чи бацæуы, уыдоны та дзы рахизын нал фæфæнды, уæлдайдæр та, аивадæн табугæнджытæ чи сты, уыдон. Стæй, æнæуый дæр, хуымæтæг адæймаджы цæсты дæр афтæ бахауынц галерейы конд нывтæ æмæ сын зын рахизæн вæййы уыцы цымыдисон уацмысты дунейæ. Уыдон сты æцæг шедевртæ æмæ сыл культурон æгъдауæй ахуыр кæнынц бирæ фæлтæртæ.
Æнус æмæ æрдæджы бæрц галерей рацыд сæрмагонд æмбырдгæнæн хъуыддæгты фæндагæй суанг егъау музейы онг. Цæмæй йын йæ шедевртæм бацæуой æмæ сæ феной, уый тыххæй сæдæгай мин адæймаджы æрвылаз дæр сæ фæндаг ракæнынц Мæскуыйы иууыл рагондæр æмæ фенддагдæр бынæттæй сæ иу – Лаврушинскийы фæзылдмæ. Ацы уникалон музейы къултыл цы шедевртæ конд ис, уыдон канд аивад райтынг кæныныл дзурæг не сты, фæлæ ма, уырыссаг адæм цы цард æмæ зын фæндæгтыл рацыдысты, уыдоныл дæр.
Третьяковы Паддзахадон галерейы сырæзты истори официалон æгъдауæй райдыдта 1856 азæй. Ныртæккæ дунейыл зындгонд чи у, уыцы музейы фæзынд сæрмагондæй баст у Павел Михаилы фырт Третьяковимæ, кæцы уыцы дуджы райдыдта æмбырд кæнын уæды рæстæджы нывгæнджыты куыстыты коллекци. «Мæн фæнды ныууадзын уырыссаг нывгæн-джыты нывтæй конд национ галерей.
…Мæнæн, афтæ тынг чи уарзы хуызфыссынад, уый у тынг æхсызгон хъуыддаг æмæ мæм æндæр хуыздæр фæндон дæр нæй, цæмæй бындур ма æрæвæрон, æхсæнадæн чи рабæзза æмæ адæмæн æнцонвадат чи суа, ахæм аивадæфснайæн, кæцы стыр æхсызгондзинад æмæ пайда æрхæсса æппæтæн дæр», – фыста Третьяков йæхæдæг.
Павел Михаилы фырт Третьяков райгуырд 1832 азы хъæздыг бинонты ‘хсæн. Куыд æппæт хъæздыджытæ, афтæ Павел дæр райста иттæг хорз ахуырад æмæ дарддæр йæ фыдæн æххуыс кодта коммерцион хъуыддæгты. Йæ ныййарджытæ куы фæхъуыдысты, уæд Третьяков æрæвнæлдта бинонты хъуыддаг адарддæр кæнынмæ: фабрикæйы куыстуат рæзт æмæ йын хаста стыр пайда. О, фæлæ Третьяков алы хатт дæр цымыдис кодта аивады историмæ. Цалынмæ йæ галерей нæ байгом ис, уæдмæ уал балхæдта голландиаг мастерты нывтæ æмæ уæд 1856-æм азæй райдыдта легендарон уырыссаг коллекцийы райдиан дæр.
Кæттагыл кондæй музейы фыццаг нывтæ уыдысты: Н. Шильдеры «Искушение» æмæ В. Худяковы «Стычка с финляндскими контрабандистами».
Уæд ацы нывгæнджыты нæмттæ зындгонд нæма уыдысты уæрæх публикæйæн.
Цалдæр дæсгай азты дæргъы Третьяков æмбырд кодта йæ дуджы зындгонд хуызфыссынады дæсныты уацмыстæ. Уымæй дарддæр ма Павел Михаилы фырт уыдонæй бирæтимæ цард тынг хæларæй. Нывгæнджытæй-иу йæ къух цыбыр кæмæн уыд, уыдонæн та-иу бакодта финансон æххуыстæ дæр. Кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ адæймæгтæ меценатæй фæбузныг сты æмæ-иу сæ уыдон дæр фыстой сæ мысинæгты.
Галерей саразæг Третьяковы хъуыдымæ гæсгæ ацы хæзнадонмæ фыццаджы-фыццагдæр хъуамæ хаст цыдаиккой æрмæстдæр уырыссаг нывгæнджыты куыстытæ, афтæ ма, æндæр уырыссаг адæмы цардуаг æвдыст кæм цыдаид, æндæр ахæм уацмыстæ. Уый та ууыл дзурæг у, æмæ сфæлдыстадæн табугæнæг Третьяков кæй уарзта йæ адæмы æмæ райгуырæн бæстæйы.
1892 азы сæрды Мæскуыйæн бахæлар кодта йæ коллекци. Цалдæр азы кæй фæтымбыл кодта, уыцы нывты нымæц ын уæдмæ схызт 2000 бæрцмæ. Се ‘хсæн уыд, цымыдисон ын чи уыдысты, уыцы европæйаг авторты 8 куысты дæр. Афтæ азæй-азмæ ацы галерей фылдæр кодта ног шедевртæй. Зæгъæм, 1917-æм азмæ коллекцийы нывты нымæц схызт 4000 бæрцмæ. Æмæ иу азы фæстæ галерей официалонæй сси паддзахадон. Ацы хъуыддагыл уæды æхсæнад сæмбæлдысты стыр цины æнкъарæнтимæ. Адæм цымыдис кодтой, Павел Михаилы фырт чи уыд æмæ йын ахæм стыр хъусдард здæхт цæмæ уыдис аивадмæ, уымæ.
Павел Третьяков нывтæ æмбырд кæныны хъуыддагыл хардз кодта уæды рæстæгмæ гæсгæ тынг бирæ æхцатæ. Йæ рæстæджы Третьяков бирæ зынгæ адæймæгты, нывгæнджыты æппæрста дисы йе стыр курдиатæй. Нывгæнæг И. Н. Крамской Третьяковы тыххæй банысан кодта, зæгъгæ, уый у диссаджы курдиатджын адæймаг. «Уымæн уыдис уæрæх зонындзинæдтæ, литературæ, музыкæ æмæ ныв кæныны фадыджы. Хорз зыдта театры хъуыддаг дæр», – загъта уый.
Третьяковæн алы хатт дæр уыд йæхи цæстæнгас алы хъуыддагмæ дæр. Æппæт дæр арæзта, йæхи зæрдæмæ куыд цыд æмæ аккагыл куыд нымадта, афтæ.
Стæй нывгæнджыты ‘хсæн дæр уыд ахæм тенденци, цæмæй-иу сын фыццаг сæ куыстытæн аргъгæнæг уыдаид Павел Третьяков. Зынгæ коллекционер-иу сæм бацыд куыд æрмадзтæм, афтæ равдыстытæм дæр. Алы нывгæнæг дæр-иу тыхстæй æн-хъæлмæ каст, зæгъгæ, Третьяков саргъ кæндзæн уый нывтæн æмæ йæ балхæндзæнис. Бирæ хатт-иу нывгæнджытæ сæхæдæг дæр æрдæг аргъыл кæнæ та лæварæй лæвæрдтой сæ куыстытæ, цæмæй сæ нывтæ бахаудаиккой галерейы коллекцийы скондмæ.
Бенуа куыд фыста, уымæ гæсгæ Третьяков куы нæ уыдаид, уæд, фыццаджыдæр, дуне нæ базыдтаид курдиатджын нывгæнджыты нæмттæ, дыккаг та уый, æмæ уырыссаг нывкæнынад кæй нæ рахызтаид гом æмæ сæрибар, æнæхъыгдард фæндагмæ .
Третьяков ма йæ галереймæ æлхæдта ахæм нывтæ дæр, кæцытæ цензурæйы иувæрсты нæ хызтысты æмæ æййæфтой æфхæрд. Уыдонмæ хауы, зæгъæм: И. Репины «Иван Грозный и сын его Иван 16 ноября 1581 года», В. Перовы «Сельский крестный ход на Пасхе» æмæ æндæртæ.
Æппæты фыццаг Третьяков цы нывтæ æмбырд кодта, уыдон æвæрд цыдысты уымæн йæ хæдзары хатæнты. Фæлæ йæ коллекци куыд уæрæхдæр кодта, афтæ скъуыддзаг æрцыд, цæмæй арæзт æрцыдаид сæрмагонд бæстыхай – галерей. Уыцы галерейы проекты автор уыд архитектор А. Каминский. Уый та уыд Третьяковæн йæ хо Софьяйы лæг.
1874 азы марты нывтæ рахастой ног дыууæуæладзыгон галереймæ. Фыццаг уæладзыгмæ дзы бахастой иууыл рагондæр нывгæнджыты куыстытæ, афтæ ма С. Щедрин, Ф. Матвеев, М. Лебедев, М. Воробьевы пейзажтæ. Дыккаг уæладзыджы та равæрдтой В. Перов, В. Якоби, В. Пукирев æмæ К. Флавицкийы уацмыстæ. Дарддæр уæрæхæй-уæрæхдæр кодта галерейы нывты сконд. Фæзындысты дзы ног нывгæнджыты нывтæ. Æмæ та уæд 1892 азы галереймæ æрбафтыд ноджы дыууæуæладзыгон бæстыхай.
Дыууынæм æнусы райдианы Третьяковы галерей сси иууыл стырдæр музей канд Уæрæсейы нæ, фæлæ ма Европæйы дæр. 1913 азы галерейы директор И. Грабарь йæ инициативæмæ гæсгæ стыр куыст бакодта, цæмæй нывтæ æвзæрст æрцыдаиккой æмæ сæ сæвæрдтаиккой хронологи æмæ монографикон принципмæ гæсгæ. Дарддæр дæр нывтæ куыд фылдæр кодтой, уымæ гæсгæ сæ хронологийыл дæр цыд куыст.
Стыр Фыдыбæстæйон хæсты райдиан бонтæй фæстæмæ галерейы коллективы ахсджиагдæр фарст уыд, цæмæй бахъахъхъæдтаиккой æмæ аивæрзын кодтаиккой национ культурæйы цыртдзæвæнтæ, хæзнатæ. Уыдонæй иу стыр хай эвакуацигонд æрцыд Новосибирскмæ æмæ къаддæр хай та – Перммæ. Стыр Уæлахизы бæрæгбоны цытæн галерейы уыд равдыст, цыран уыд 2500 уацмысы бæрц. Даргъ æмæ уæрæх сты Третьяковы галерейы цардвæндæгтæ. Азтæ йæм куыд æфтыд, афтæ фылдæр кодта музейы нывгæнджыты куыстыты нымæц дæр. Уæрæх кодтой йæ авналæнтæ, йæ истори. 1920-1930 азты галерей нымад æрцыд егъау зонадон-рухстауæгон уагдоныл. Ам, бынаты, ахуыр кæнынц æмæ иртасынц музейон æргъадтæ. Арæзт дзы æрцыдис методикон хайад дæр, уый та уадзы экскурситæ æмæ галереймæ бацæуджытæн кæсынц лекцитæ, ис дзы зонадон библиотекæ дæр.
Абон музейы ис 150 000 уацмысы бæрц. XXI æнусы аивады ногдзинæдтæ дæр æм цæуынц хаст. Третьяковы галерейы ирон нывгæнджытæй искæй нывтæ конд сты, уый тыххæй нæм ницы информаци ис, фæлæ нын РХИ-йы Нывгæнджыты цæдисы сæрдар Цхуырбаты Тамерлан куыд загъта, уымæ гæсгæ дзы ирон нывгæнджытæй, йæхицæй райдайгæйæ, бирæтæн уыд равдыстытæ.
Кæд уый фæдыл газеткæсджытæй искæмæ ис информаци, уæд, табуафси, цæттæ стæм сæ райсынмæ.
Æрмæг бацæттæ кодта
Цхуырбаты Л.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.