Иры зæхх бирæ номдзыд адæймæгтæ радта зонады æндæр æмæ æндæр къабæзты. Уыдонæй бирæтæ не `хсæн нал сты, фæлæ сæ нæмттæ цæргæйæ баззадысты, сæ цард, сæ архайд, цы хъуыддаджы лæуд уыдысты, уымæн снывонд кæнгæйæ. Уыдоны æхсæн йæхи сæрмагонд бынат ис зындгонд ахуыргонд, физик, астроном, физикон-математикон зонæдты доктор, профессор æмæ æхсæнадон архайæг Сиукъаты Никъалайæн дæр.

Æрæджы 105 азы сæххæст Сиукъаты Никъалайы райгуырдыл.

Сиукъаты Никъала уыд стыр ахуыргонд. Уый райгуырд 1916 азы 20-æм декабры Ирон Присы хъæуы. Æнцон фæндæгтыл нæ рацыд Никъала йæ царды. Дуг уæззау кæй уыдис, афтæ ма бирæсывæллонджын бинонтæ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ Никъалайы йæ сабибонтæй фæстæмæ бахъуыд уæззау куыст кæнын. Хуымгæрдæн афон-иу ыл, æгæрыстæмæй, мæйрухс дæр скастис. Æвзонг лæппу йæ цæстæнгас арæх здæхта арвмæ, хъуыды кодта æрдзыл, дунейы скондыл, агуырдта дзуаппытæ, зонадæн йæ бон алыг кæнын кæ-мæн нæма уыдис, ахæм фарстатæн. Растдæр уыцы мæйрухс æхсæвты бауарзта æмæ йæ хъус дардта мæй æмæ стъалыджын арвмæ. Æмæ уæд рай-дыдта цымыдис кæнын дун-дунемæ, йæ алфæмблай æрдзмæ.

“Никъала тынг бæллыдис ахуырмæ, фæлæ дуг уæззау уыдис, æмæ уымæ гæсгæ бирæ сывæллæттæ сæ фырмæгуырæй нæ цыдысты скъоламæ. Никъала зындзинæдтæй нæ тарст. Йæ хуыйгæ дзабыртæн баихсийынæй кæй тарст, уый тыххæй-иу сæ раласта æмæ-иу сæ йæ дæларм бакодта, стæй-иу скъоламæ куы баввахс уæд-иу сæ скодта. Никъала уыдис цæвиттойнаг ахуырдзау, алы предмет дæр зыдта тынг хорз” – зæгъы йæ мысинæгты Никъалайæн йæ хистæр æфсымæр Гиуæргайы чызг Феня.

Авдазон скъола каст фæуыны фæстæ 1932 азы бацыд рабфакмæ, 1933 азы та – Хуссар Ирыстоны педагогон институты биологон факультетмæ. Уым фæцахуыр кодта дыууæ азы, фæлæ тынгдæр цымыдис кодта астрономимæ. 1935 азы Никъалайы кусынмæ фæхуыдтой Боржомы педагогон техникуммæ. Уым суинаг ахуыргонд лекцитæ кастис æхсæз предметæй. Фæлæ астрономимæ йæ цымыдис тынгæй тынгдæр кодта æмæ йæ бæллиц сæххæст 1937 азы ахуыр кæнын æй райдыдта Тбилисы паддзахадон университеты физикæйы факультеты. Дун-дунейы сусæгдзинæдтæ фæлгъауынмæ бæргæ æрывнæлдта, фæлæ йын йæ фæндтæ æрбайхæлдта хæст. Стыр Фыдыбæстæйон хæст Никъалайы æрыййæфта, 4-æм курсы ма куы ахуыр кодта, уæд. 1941 азы йæ акодтой æфсадмæ æмæ йæ арвыстой зенитон-артиллерион ахуыргæнæндонмæ. 1942 азы та æрвыст æрцыд фронтмæ. Никъала иу карз тохы æрыппæрста 2 немыцаг хæдтæхæджы. Уый фæстæ, немыцаг фашисттæ Воронежы фронт куы атыдтой, уæд лейтенант Сиукъаты Никъала йæ зенитчикимæ ноджыдæр æрыппæрстой знаджы æртæ хæдтæхæджы. Уыцы тохы Никъала уæззау цæф фæцис æмæ бахауд госпиталмæ. Фæлæ тох кæнынæн нал сбæззыд æмæ 1943 азы æрыздæхт йæ райгуырæн хъæумæ, Фыдыбæстæйон хæсты 1-аг къæпхæны орден æмæ “Хъæбатырдзинады тыххæй” майданимæ.

Уыцы рæстæджы йæ хистæр æфсымæр Гиуæргайæ та æрцыдис сау гæххæтт. Уый знаджы ныхмæ хæцыдис Керчы. Уыд развæдсгарæг æмæ йыл иуахæмы йæ хæс æххæст кæныны рæстæджы минæ спырх.  Йемæ ма уыдис не `мзæххон Тыбылты Харитон æмæ йæ ныгæнгæ дæр уый бакодта. Хæсты размæ дæр зонгæ уыдысты æмæ иумæ бахаудтой æфсæддон хаймæ дæр. “Уæд хæрзкъаннæг уыдтæн, фæлæ ма абон дæр мæ зæрдыл хорз лæууы,  уыцы цау.  Харитон хæстæй куы сыздæхт, уæд нæм æрбацыд æмæ нын радзырдта сæ хæстон хабæртты тыххæй. Тынг фæмаст кодтой бинонтæ мæ фыд Гиуæргайы амæлæтыл, сæ кæуынæй нал æнцадысты”-æрымысыд Феня.

Никъала хæстæй сыздæхыны фæстæ иу бон дæр æгуыстæй нæ фæбадт. Уайтагъд бацыдис сæ хъæуы колхозмæ кусынмæ. Фæлæ йæ зæрдæ æхсайдта ахуырмæ æмæ дыууæ азы фæстæ сфæнд кодта йæ ахуыр адарддæр кæнын. Астрономы дæсныйадыл ахуыр кæныны фадатын нал уыд, йе `нæниздзинад кæй фæцудыдта, уымæ гæсгæ æмæ бацыд физикæйы хайадмæ. Каст æй фæцис æмæ кусынмæ ацыдис Цæгат Ирыстоны пединститутмæ. Уым бакаст аспирантурæ дæр. Фæлæ уæддæр, цæрæнбонтæм йæ зæрдæ не сивта йæ бæллиццыл: фæндыд æй дун-дунейы сусæгдзинæдтæ æргом кæнын, алфæмблай æрдзы закъæттæ æмбарын кæнын. Уыцы бæллиц æй сразæнгард кодта, уартæ ма æртыккаг курсы куы ахуыр кодта, уæд йæ фыццаг чиныг “Популярон астрономи” ныффысынмæ дæр. Чиныг рацыд ирон æвзагыл æмæ йæхимæ æркæсын кодта Ирыстоны дзыллæйады: ахуыргæндты, кæсын-фыссын чи зыдта, уыдоны се `ппæты дæр. Ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй Никъалайы æвæджиауы æнтыстдзинад у, физикон терминты дзырдуат кæй сарæзта, уый. Ахсджиаг уыдис ахæм дзырдуат саразын, уымæн æмæ уымæй размæ ирон æвзагыл нæ уыдис терминты дзырдуат. Чиныгæн йæ ном дæр афтæ хуынд “Физикон терминты дзырдуат”. Чиныг мыхуыры рацыд 1954 азы.

Зонындзинæдтæ æхсæнады рæзтæн цы  ахъаз сты, æрдззонынады терминтæ мадæлон æвзаджы рæзтæн куыд пайда сты, уый Никъала хорз æмбæрста æмæ раст уый  тыххæй архайдта республикæйы ахуырадæн баххуыс кæныныл. Хъуыддагæй Сиукъайы фырт фæуæрæхдæр кодта ирон æвзаджы авналæнтæ, сарæзта зонадон терминтæй пайда кæныны фадат. Уымæй Никъала зонадмæ бахаста егъау бавæрд. Алкæйы къухы не `фты йæ куыстытæ ахæм æнцонæмбарæн æвзагæй фыссын. Уыцы бæллиццаг курдиатæй та хай-джын уыд Сиукъаты Никъала.

Фæстæдæр ахуыргонд рауагъта чиныг “Атомон энерги”. Уый дæр ирон æвзагыл. Ацы чиныджы астрономи, физикæ, метрологийы фæдыл кæй ныффыста, уым хуымæтæг æвзагæй æмбарын кæны æрдзы вазыгджын фæзындтæ. Чиныджы æвдыст  æрцыд ахуыргæндты цæстæнгас атомон тыхмæ, атом æмæ молекулæмæ, атомы арæзтмæ, фыруæззау стъалытæ, реактивон тынтæ, хуры хъарм, атомы энергийы сырæзт æмæ бирæ æндæр фарстытæ. Атомон энергийы фæзынды дæр Никъала загъта йæхи ныхас. Фæстæдæр фæзынд йæ чиныг “Дун-дуне нæ алфæмблай”, зæгъгæ. Уый дæр та – ирон æвзагыл. Махæй алкæмæдæр сæвзæры фарст: ис æви нæ цæрджытæ æрвон буарадтыл? Ацы фарстыл бирæ дзырд цыдис фæстаг рæстæджы. Бирæ газетты фыст дæр æрцыд, зæгъгæ, уæларвæй чи æрбафтыд, ахæмты фендæуыд, æгæрыстæмæй, дам, семæ ныхас дæр кодтой. Фæлæ адæймагæн æндæр планетæтæм атæхын цас реалон у, уый тыххæй Никъала йæхæдæг афтæ загъта: «Æндæр дунетæм удæгас уæвæгой арвитын зын хъуыддаг у. Хуры планетæйы системæтæй адæймаг кæцыфæндымæ дæр атæхдзæн, сæр æй куы бахъæуа, уæд. Фæлæ стъалытæм атæхын, фидæны дæр дызæрдыггаг у».

Астрономийæ иунæг ахæм фарст дæр нæ баззад ацы чиныджы дзырд кæуыл нæ цæуы. Чи-ныгæн иууыл диссаг та йе `взаг у. Ахæм ирон æвзаг иунæг ахуыргондæн дæр нæ  уыдзæнис. Чи ахъуыды кодтаид æмæ астрономийы терминтæ иронау афтæ сахадыдтаиккой. Фæлæ сæ Никъала иттæг хорз спайда кодта. Уый та нысан кæны Сиукъаты Никъалайæн йæ мадæлон æвзагмæ кæй уыд стыр уарзондзинад æмæ ирон æвзаджы сыгъдæгдзинад та цæстыгагуыйау кæй хъахъхъæдта.

Стыр цымыдисæй кастысты адæм ахуыргонды монографитæ: “Строение вселенной”, “Атмосферные явления”, “Земля и небо” æмæ æндæртæ дæр.

Йæ дæсныйадимæ баст фарстатæй дарддæр ма Никъа-ла йæ хъус лæмбынæг дардта æхсæнадон-политикон цардмæ дæр. Уый лæмбынæг иртæста Хуссар Ирыстоны истори æмæ ныффыста чиныг “Две трагедии Южной Осетии”.

Сиукъаты Никъалайæн ма йæ къухты бафтыд ноджы стырдæр æнтыст. Æрхъуыды кодта индийы фосфид райсыны ног мадзал – уый фæсарæйнаг хуызæгтæй сыгъдæгдæр уыд 10 хатты. Уый бындурыл фыст æрцыд йæ диссертаци “Получение кристаллов фосфида инди и исследование их электрических свойств” дæр. Уый тыххæй йын лæвæрд æрцыд зонæдты докторы ном.

1970 азы  уыцы иртасæнтæ мыхуыр куы æрцыдысты, уæд æм уайтагъд фыссын райдыдтой алы бæстæтæй: Венгри, Америкæ, Канадæ Англи æмæ æндæр рæттæй дæр. Сиукъаты Никъалайы куыст нымад æрцыд, дунеон зонады стыр ахадындзинад кæмæн ис, ахæмыл.

1971 азы физикон-математи-кон зонæдты доктор, профессор Сиукъаты Никъала хорзæхджын æрцыд “Кады нысан”-ы орденæй. 1973-æм азы та йын лæвæрд æрцыд Цæгат Ирыстоны зонад æмæ техникæйы сгуыхт архайæджы кадджын ном. Дæс азы дæргъы Никъала ныммыхуыр кодта æвдайæ фылдæр зонадон куысты.

Ирыстоны кæстæр фæлтæрæн та Нкъалайы фæдзæхст уыд: “Размæ, Ирыстоны фæсивæд, зонындзинæдтæм, зонад æмæ техникæйы бæрзæндтæм!”

Никъалайы фæдзæхст ахсджиаг уыд æмæ у абон дæр, уымæн æмæ æгæрон у ахуырады ахадындзинад æхсæнады рæзты. Фæсивæд цавæр фæндаг равзарой, ахæм уыдзæн нæ фидæн.

Никъала, канд стыр ахуыргонд нæ уыдис, фæлæ уыд йæ раттæг адæмы патриот дæр. Йæ зæрдæйæн стыр хъæдгом уыдис гуырдзиаг фашисттæ Хуссар Ирыстонæн цы æвирхъау фыд-митæ фæкодтой, уыдæттæ. Куы æрцыдис æмæ йæхи цæстæй куы федта, йæ уарзон хъæу Присы йын æртхутæг куыд фестын кодтой, фыдæлтыккон уæлмæрдæй та 13 марды цыртытæ куыд аластой, уæд уый, æгæрон цæф уыдис йæ зæрдæйæн. Аздæхтис фæстæмæ зæрдæрыстæй æмæ растдæр уæд ныффыста йæ ног чиныг “Хуссар Ирыстоны дыууæ трагедийы”. Уыцы чиныджы тынг лæмбынæг æрдзырдта 20-æм азты трагедийыл æмæ фæстаг азты цы диссæгтæ бавзæрстой нæ адæм, уыцы уæззау хабæрттыл.

Никъала йе `фсымæры хъæбулæн фæдзæхста, зæгъгæ, куы амæлон, уæд-иу мæ æрласут æмæ мæ баныгæнут мæ уарзон хъæуы уæлмæрды. Фæлæ, йæ хъæуы ахæм уавæры куы федта, уæдæй фæстæмæ, Никъала кой дæр нал скодта, Присы йæ баныгæныны тыххæй.

Зæгъын æмбæлы Никъалайæн йæ бинонты царды тыххæй дæр. Йе `фсымæртæ æмæ сæ зæнæгæй бирæтæн бантыстис зонады фæндагыл ныллæууын. Йæ иунæг фырт Сергей та у физиконматематикон зонæдты кандидат. Кусы Цæгат Ирыстоны университеты.

Сиукъаты Никъала стыр лæггад бакодта зонадæн, историйæн æмæ йæ радтæг Ирыстонæн. Æмæ мах, йæ фæстагæттæ, хæсджын стæм, цæмæй йын аргъ кæнæм йе стыр куыстытæн æмæ йæ номæн.

   БЕСТАУТЫ Валя

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.