Ацы мæй 25 азы æххæст кæны Колыты Аксойы номыл Аивæдты паддзахадон лицейыл. Уый цытæн ацы ахуыргæнæндоны педколлектив лицейы ахуыргæнинæгтимæ цæттæ кæны сæрмагонд бæрæгбонон мадзал. Мах ахæм дугивæнты бахаудыстæм, æмæ алы чысыл мадзалмæ дæр хъуамæ райзæрдæ æмæ æнæзивæгæй цæуæм, уымæн æмæ дунейы æхсæнад схæццæ. Фæлæ рæстæг ноджы хæццæдæр уыд, Аивæдты лицей йæ дуæрттæ фыццаг хатт куы бакодта Хуссар Ирыстоны, уæд.
Зын æмæ уæззау уавæрты сырæзт ацы аивæдты артдзæст. Уыцы ахсджиаг, фæлæ вазыгджын æмæ æнæмæнгхъæуæг хъуыддагмæ стыр хайбавæрд бахаста Советон Цæдисы ныв-гæнджыты уæнг, Республикæ Хуссар Ирыстоны сгуыхт нывгæнæг, Республикæ Хуссар Ирыстоны адæмон нывгæнæг, ЮНЕСКО-йы нывгæнджыты æмæ графикты æхсæндунеон федерацийы уæнг Кæсойты Павелы фырт Лаврент. Кæсойты Лаврент у Аивæдты лицейы бындурæвæрæг.
1991 азы Советон Цæдис нымадта йæ фæстаг бонтæ, йæ кæронмæ бахæццæ, 70 азы дæргъы йæ тыхы чи уыд, фидар бындур чи æрæвæрдта Социалистон революцийы фæстиуæгæн æмæ нысанмæздæхтæй коммунизммæ чи цыд, уыцы тыхджын æмæ æнæкæрон Советон бæстæ. Уыцы хæццæ æмæ змæст уылæны бахауд нæ чысыл Хуссар Ирыстон дæр. Абон ыл бæстон куы ахъуыды кæнæм, уæд æй адæймаджы æнкъарынад æххæстæй æмбаргæ дæр нæ кæны, уыцы æвирхъау æмæ трагикон, таргъуыз æмæ æнкъард цауты рæстæджыты ахуыргæнæн уагдон, стæй дæр Аивæдты лицейыл хъуыды кæнын. Уыцы хæстон цаутæн йæхæдæг чи нæ уыд æвдисæн, æхсæвыгæтты ныккæндты чи нæ æмбæхст æмæ электрон рухс, æрдзон газы хъуагдзинад чи нæ бавзæрста, уымæ лицейы баконд уадиссаг ницы фæкæсдзæн. Фæлæ уæд, 90-æм азты алчи дæр хъуыды кодта йæхиуыл: хуссарирыстойнæгты æмбис фæлыгъдысты æндæр рæттæм. Æрдзæй лæвæрд курдиаты хицау, аивадыл æнувыд, Кæсойты Лаврент хорз æмбæрста, уыцы хæццæдзинадæн йæ æппæрццаг фæстиуджытæ арф уидæттæ кæй ауадздзысты æмæ ныхъхъуыды кодта: аивадон уагдон куыдфæндыйæ дæр хъуамæ баконд æрцæуа Хуссар Ирыстоны. Сæ мысинæгтæ нæ бахæлæг кодтой, уæд, лицейы сырæзты ратæдзæнты чи лæууыд, уыдон дæр.
Кæсойты Лаврент, Колыты Аксойы номыл Аивæдты паддзахадон лицейы директор:
– Стыр хъыгагæн, 90-æм азты цаутæ æппæрццагæй бандæвтой нæ чысыл бæстæйы адæмыл, сæрмагондæй та, ирон культурæ æмæ æппæт нацийы аивады рæзты бæрзонд æмвæзадмæ скæнын йæ сæйраг хæсыл чи нымадта, йæ радтæг адæмы рæсугъд фидæныл чи хъуыды кодта æмæ æгас Ирыстоныл æнувыд чи уыд, сфæлдыстады уыцы минæвæрттæ. Уыцы æвирхъау дуджы сæ цардæй ахицæн сты ахæм курдиатджын номдзыд гуырдтæ, куыд Санахъоты Барис, Кокойты Уасил, Хъотайты Григол, афтæ ма ирон фысджытæ, поэттæ, композитортæ, æхсæнадон архайджытæ. Чи ма баззад ам, Хуссар Ирыстоны, уыдонæн та сæ æмбисæй фылдæр фæлыгъдысты сæ райгуырæн уæзæгæй хуыздæр цардагур. Бæстæ схæццæ æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, Советон Цæдисы Нывгæнджыты цæдис дæр нал уæвынад кодта. Махæн, нæ чысыл бæстæйы культурæ æмæ аивады минæвæрттæн, æппындæр нал уыд бастдзинад æндæр бæстæты культурæйы къабазы архайджытимæ. Æппæт зындгонд зындзинæдтæ æмæ уæззау, æвæрæз царды уавæртимæ ма бахаудыстæм сфæлдыстадон блокадæйы уацары дæр. Хуссарирыстойнæгтæн сæ сæр сæ кой фæци, сæ сæйраг хъуыды æмæ мæт ма уыд æрмæстдæр æдас бынат ныккæнды, хъармдзинад æмæ кæрдзыны къæбæр. Кæд ма Хуссар Ирыстоны уæлдæр ахуыргæнæндон æмæ кæцыдæр скъолатæ куыд-дæрты куыстой, уый йедтæмæ ма аивад, ныв кæнын, кафын, зарын кæй æндæвтой! Афтæ мæм фæкаст, цыма нæ уарзон райгуырæн уæзæг былæй фæхауы æмæ йæ цæрджытæн та сæ фæндаг сæрсæфæнмæ амоны. Уыцы уавæр мæ æркодта Аивæдты лицей бакæнынмæ, – йе ‘нкъард хъуыдытæ балхынцъ кодта Кæсойты Лаврент.
Ахæм ахуыргæнæн уагдоны фæзынд стыр ахъаз фæци, нæ хæствæллад, уæззау дуджы æвдисæнтæ – Хуссар Ирыстоны дзыллæйæн. Рæсугъддзинад фервæзын кæндзæн æгас дуне, – баззад ивгъуыд æнустæй. Зарынмæ, кафынмæ, ныв кæнынмæ æвзыгъд æмæ цырд нæ хуссарирыстойнаг ныййарджытæй алчи дæр архайдта йæ сывæллоны ног креативон ахуыргæнæндонмæ бакæнын. Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ лицейæн кæд йæ баконд стыр ногдзинад уыд, уæддæр ын сæрмагонд бынат нæ уыд æмæ лицеисттæ рæстæгмæ æрбынат кодтой хицауады бæстыхайы. Педколлектив хъазуатонæй æрæвнæлдта йæ куыстмæ.
Уыцы ахуыргæнджытæй би-рæтæ абон дæр архайынц радтæг адæмы хæрзиуæгæн: рæдауæй амонынц сывæллæттæн æмбæлон зонындзинæдтæ, ахуырдзауты ифтонг кæнынц хæрзæгъдау æмæ намысы хиæдтæй, сæ сæртæг, сыгъдæг миддунейы сын биноныг кæнынц ирон фарн æмæ патриотикон хъомылады фидар бындур.
Гæбæраты Фатимæ, ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг:
– Лицейы баконд стыр хæрзиуæг уыд уыцы уæззау рæстæджыты, фæлæ, раст зæгъгæйæ, уæды лицеистты æз абоны ахуырдзаутимæ нæ абардзынæн, кæд дзы уæд дæр æмæ абон дæр бирæ ис ирд, курдиатджын рауагъдонтæ, уæддæр. Абон дæр хорз ахуыр кæнынц, активон хайад фæисынц олимпиадæты, литературон мадзæлттæм æнæрхъæцæй фенхъæлмæ кæсынц, фæлæ уæддæр уæд хуыздæр уыдысты. Нæ зонын, æвæццæгæн æй царды ног уылæн афтæ æрхаста, фæлæ интернет, нырыккон технологитæ, алыгъуызон сайттæ æвзæрæрдæм бандæвтой рæзгæ фæлтæрыл. Стæй ма дзы ис иу уæзгæ аххосаг: ирон æвзаджы хъæздыгдзинад, йæ тых махмæ цыд хъæутæй. Абон хъæуты цæрæг нал ис æмæ мадæлон æвзаджы ахадындзинад дæр фæлæмæгъ, кæд тынг архайæм, азæй-аз уадзæм бирæнымæц мадзæлттæ ирон æвзагыл, уæддæр. Хатт дæ сывæллæттæ ахæм хуымæтæг дзырды лексикон нысаниуæгæй бафæрсдзысты, æмæ дисы бахауын. Олимпиадæтæм, кæй зæгъын æй хъæуы, акæнæм хуыздæр ахуырдзауты. Уым дæр сын тестон хæслæвæрдтыл æнцон-дæр у дзуаппытæ кæнын, фæлæ се ‘мбисæн тынг фæзын вæййы нывæцæнтæ фыссын. Уый та, мадæлон æвзагыл фыст уацмыстæ, нывæфтыд литературæ, периодикон мыхуыры æмгæрæтты кæй нæ цæуынц, уый аххос у.
Аивæдты лицейы стыр хъусдард здæхт цæуы Ирыстоны, нæ рагфыдæлты, нæ бæстæйы ногдæр историмæ.
Бикойты Нелли, историйы ахуыргæнæг: – Фыццаджыдæр арфæ кæнын лицейы ахуыргæнджытæн, лицеисттæн сæ юбилейы цытæн. Адæймаг йæ ивгъуыд, йæ Райгуырæн бæстæйы истори хорз куы нæ зона, уæд ын йæ фидæны цард аразын дæр зын уыдзæн. Лицей куы фæзынд, уæд æвæрæз, зын уавæрты цардыстæм, фæлæ ахуыры хъуыддаг уыд бæрæг уæлдæр æмвæзадыл. Иууылдæр ахуыр кодтой иттæг хорз, йæ разæй ничи никæй уагъта аивады хъуыддаджы дæр. Ныр – бæстæ уæлгоммæ, фæлæ сывæллæттæ зивæг кæнынц. Историмæ сæ цымыдис æгæрон у, фæлæ ахуыры систематизаци куы нæ уа, уæд фаг, бæстон зонындзинæдтæ райсыныл дзурæн дæр нæй. Хорз нысæнттæ дæр сæ хъæуы (куыд сывæллæтты, афтæ ныййарджыты дæр), хуыздæр уæлдæр ахуыргæнæндæттæм дæр сæ фæнды, уый фæстæ – бирæ мызд кæм ис, ахæм къæлæтджын бынæттæ, фæлæ уыдæттыл фыдæбон, ахуыр кæй хъæуы, уый не ‘мбарынц, се ‘нкъарынадæй агæпп кæны уыцы æнæмæнг хъуыддаг.
Æрæджы мын иу ныййарæг афтæ: «Æгæр бирæ æрмæг сын вæййы лæвæрд, никуыд сыл тых кæны». Хъыгагæн, фылдæр хатт ныййарджытæн сæхи аххос вæййы. Афтæмæй та кæцыфæнды бæстæйæн, адæмы хаттæн дæр сæйраджы-сæйраг у ахуырдзинад. Ахæм хъизæмайраг фæндæтыл рацыдыстæм, ныр цæрæм хæдбар, сæрибар паддзахады, æрмæстдæр нæ хъæуы амондджын цардвæдагыл размæ цæуын.
Ацы фæлтæрд ахуыргæнджытæ сæ фиппаинæгтæ барджынæй æмæ нысанмæздæхтæй дзурынц, уымæн æмæ федтой канд ацы ахуыргæнæндоны размæцыд нæ, фæлæ æмткæй, нæ æвзонг республикæйы рæзт дæр. Абарсты хуызы та сæ фæнды зæгъын, раздæр кæд нæ Хуссар Ирыстонæн ахæм авналæнтæ нæ уыд, фыдвæндæгтыл нæ фæцæуын кодтой гуырдзиаг хæрзгæнджытæ, уæддæр адæмы ныфс нæ саст, ахуыры дæр æмæ цардуагон хъуыддаджы дæр адæм æнæзивæгдæр уыдысты.
Бирæ курдиатджын фæсивæд схъомыл кодта Аивæдты лицей. Йæ рауагъдонтæ абон кусынц, фæллой кæнынц куыд нæ республикæйы, афтæ Цæгат Ирыстон-Аланийы æмæ Уæрæсейы Федерацийы горæтты. Уыдонæй сæрыстыр сты ацы ахуыргæнæндоны педколлектив. Кæцыфæнды ахуыргæнæгæн дæр йе стыр амонд æмæ хъæздыгдзинад у аккаг рауагъдон, уæлдайдæр та, ахуыргæнинаг йæ ахуыргæнæгæй бæрзонддæр къæпхæнмæ куы схизы, уæд.
Плиты Нелли, ахуыры хайы гæс:
– Бæрæгбонон арфæ кæнын æппæт лицеисттæн, ноджыдæр сын æнтыстытæ цы уа аивады, ахуыры, сæ дарддæры царды, сæ ныййарджыты зæрдæтæ цы рухс кæной бирæ азты. Уæлдай арфæ кæнын Кæсойты Лаврентæн, ахæм ахуыргæнæн уагдон кæй бакодта, ахæм коллектив кæй æрæмбырд кодта, уый тыххæй. Махмæ тынг курдиатджын сывæллæттæ ис, сæ курдиат æмæ арæхстдзинадæй бирæ азты дисы æппарынц адæмы алы æмæ алы горæтты, суанг ма дард фæсарæнты дæр. Хъыгагæн, 25 азы дæргъы нæ ахуырдзаутæ нæ зонынц, цы у спортзал, физикон культурæйы урок уадзæм горæтгæрон цады былыл кæнæ йæ фарсмæ цы спортивон фæзуат ис, уым. Æвзæр боныгъæдты урок ауадзыныл дзырд дæр нæ цæуы. Лицейы бæстыхайы дæллаг фарс 90-æм азтæй фæстæмæ цæрынц лигъдæттæ. Уымæ гæсгæ нын къласон хатæнтæ нæ фаг кæны æмæ кусæм дыууæ сменæйы. Æвдæм урок фæвæййы 18:10 сахатыл сывæллæттæй бирæтæ цæрынц дард, алкæмæ дзы йæ ныййарæг кæм æрбацæуы. Уый аххосæй бирæ ахуыргæнинæгты акодтой æндæр скъолатæм. Педколлективы, лицеистты æмæ сæ ныййарджыты номæй æз хатын бæрнон адæймæгтæм, цæмæй ацы фарстмæ æрдарой æмбæлон хъусдард.
Уал азы дæргъы ацы ахуыргæнæндоны ном дардыл айхъуыст. Бирæ хатт лицейы ахуыргæнинæгтæн лæугæйæ æмдзæгъд кодтой дард фæсарæнты дæр,
– Ныртæккæ музыкалон хайады ис цалдæр къласы: ирон хъандзал фæндыр, аккордеон, фортепиано, скрипкæ, домра, гуымсæг, гитарæ, адæмон инструментты ансамбль; ис нæм хоры дыууæ къорды, архайæм, рæхджы вокалон-инструменталон ансамбль саразын. Нæ хайадæн фæстаг дыууæ азы ис стыр æнтыстытæ. Перспективæйы нын ис бирæ ног фæндтæ, фæлæ алцы дзургæйæ нæу, – худгæйæ зæгъы музыкалон хайады гæс Цхуырбаты Жаннæ.
Æнтыстытæ ис ныв кæныны студийæн дæр. Цалдæр хатты фæд-фæдыл бацахстой фыццаг бынæттæ Уæрæсейы Федерацийы горæтты алыгъуызон равдыстыты æмæ конкурсты фæлгæтты. Хорзæхджын-иу æрцыд сæ ахуыргæнæг Дзæгъиаты Альбинæ дæр. Альбинæ тынг райгонд у йæ студийы хъомылгæнинæгтæй:
– Стыр тырнынад æмæ цымыдисимæ цæуынц ахуырдзаутæ нæ студимæ. Уарзынц хуызджын ахорæнтимæ архайын, сæ алфæмблай нывгæ-нæджы цæстæнгасæй уынын. Хъыгагæн, вæййы афтæ дæр: сывæллоны фæцахуыр кæнæм цалдæр азы, фæамонæм ын, стæй йæ ныййарджытæ мах студимæ нал æрбауадзынц, бирæ рæстæг сафы, зæгъгæ, ныв кæнын нæ нæ хъæуы. Сывæллон стыр курдиатджын, ныв кæныны йын – æнтыстытæ, фæлæ дзы йæ ныййарджытæ тыхмийæ хъавынц саразын экономист, медик, юрист. Уыцы професситæ дæр хъæуынц, фæлæ сабийы фæндæгтæ ма хъуамæ æхгæнæм, йæ курдиат ын ма нымæг кæнæм барвæндонæй.
Аивадмæ æвзыгъд чи у, уый ахуыры дæр фыццæгты нымæцы вæййы, – йæ ныхас райдыдта Республикæ Хуссар Ирыстоны сгуыхт артисткæ, кафты дæсны, хореографийы хайады гæс Тедеты Валя. – Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ кафын фæнды алы ирон сывæллоны дæр, фæлæ алкæмæн иугъуызон кæм æфты йæ къухы.. Ам, лицейы хореографи, абоны домæнтæм гæсгæ, бæрзонд æмвæзадыл æвæрд у. Уымæ гæсгæ йын стæй вæййы æвæрццаг фæстиуджытæ – иттæг хорз æнтыстытæ. Æз кафты хъуыддаджы нæ рагфыдæлты традицитæ нæ халын – уыдон хъуамæ сыгъæгæй ахæццæ уой нæ фидæны фæлтæртæм, ма сæ «æмпъузæм» кæйдæр кæфтыты змæлдтытæй. Стыр æхсызгондзинадимæ банысан кæндзынæн, æхсæдунеон фестивальтæй дыууæ хатты Гран-при кæй æрхастам «Симд»-ы кафтæй, уый. Ацы кафт æгас дунейы кæцыфæнды жюрийы скондæн дæр у зонгæ æмæ йæм лæмбынæг фæкæсынц, рæдийæн дзы нæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, æнтыстытæ нын ис, фæлæ уæддæр, раздæр сывæллæттæ куыд æвæллайгæ куыст кодтой, абон афтæ нал у, кусынц, архайынц, фæлæ уый фаг нæу. Раздæр репетициты сæрмагонд уæлæдарæс дæр зын ссарæн уыд, лицейы хæрæндон дæр нæ уыд, изæрыгæттæм-иу æххормагæй баззадысты ахуырдзаутæ; пецы дæр нæхæдæг арт кодтам, гыццыл залы куыстам. Хатт-иу афтæ ныффæздæг, æмæ-иу нæ цæссыг фæкалд, фæлæ æппæт уыдæттæ кафтыл ничердæм æндæвтой – концертон программæ æмбæлон æмвæзадыл кæддæриддæр уыд цæттæ. Абон алы уавæртæ дæр ис, фæлæ кафтмæ уыцы тырнынады тых цыдæр нал æнкъардæуы. Уавæрæй пайдагæнгæйæ мæ стыр бузныг зæгъын фæнды нæ бæстæйы хицауадæн. Нæ фæндæгтæ алырдæм дæр сты гом. «Скифты» искуыдæм конкурсмæ кæнæ фестивальмæ куы фæхонынц, уæд нын баххуыс кæнынц æвæстиатæй.
Дуг, рæстæг ивы, уыимæ бæрæг ивддзинæдтæ цæуы Аивæдты лицейы куысты дæр. Ныртæккæ ацы ахуыргæнæн уагдон йæхи цæттæ кæны стыр бæрæгбонмæ – ацы мæй йыл æххæст кæны 25 азы. Уый тыххæй лицейы педколлектив цæттæ кæны сæрмагонд концертон программæ республикæйы æмвæзадыл. Уый тыххæй нын лицейы организатор Лолаты Жаннæ афтæ радзырдта:
– Стыр арфæ кæнын, чидæриддæр лицейы куыстмæ йæ хайбавæрд бахаста раджы дæр æмæ æрæджы дæр, уыдонæн: хицауады минæвæрттæн, раздæры ахуыргæнджытæн, лицейы рауагъдонтæн, абоны ахуыргæнинæгтæн, ныййарджытæн се ‘ппæтæн дæр. Мæ размæ лицейы ахуыргæнджытæ загътой сæ хъуыдытæ, сæ фæндиæгтæ, кусæм, фæнды нæ фылдæр æмæ хуыздæр цыдæртæ саразын. Æмбæлон æмвæзадыл аивадон куыстæн цæмæй æнтыст уа, уый тыххæй та йæм хуыздæр хъусдард здахын хъæуы. Музыкалон хайады ахуырдзаутæн ис стыр æнтыстытæ, фæлæ, цæмæй дунеон æмвæзадыл концерттæм ахизæм, уый тыххæй нæ хъæуы электрон рояль. Уæд нæ бон уаид сæрибарæй цæттæ концерттæ ласын канд нæ республикæйы районтæ æмæ хъæутæм нæ, фæлæ æндæр горæттæм дæр. Бæргæ нын спонсортæ куы разынид æмæ нын нæ юбилеймæ ахæм лæвар куы бакæниккой. Нæ бæрæгбонон концерты тыххæй ницы зæгъын, развæлгъау не ‘ргом кæндзыстæм юбилейы сусæгдзинæдтæ, фæлæ-иу нæм æрбацæут, райгондæй баззайдзыстут.
Аивадæн стыр тых ис, аивад цард рæсугъдгæнæг у æмæ уадз, ноджыдæр æнтыст-джынæй размæ цæуæд ацы ахуыргæнæндон.
Коцты А.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.