Айс нын нæ зæрдæбын арфæтæ, Алекси георгийы фырт!

Кæцыфæнды æмæхсæнад дæр цымыдисон у фыццаджыдæр йæ ирд гоймæгтæй. Уыдон нын нæ цард кæнынц цымыдисондæр æмæ хъæздыгдæр, ахæмтæ скад кæнынц куыд сæхицæн, афтæ сæ радтæг адæмæн дæр, сæ Райгуырæн бæстæйæн æддейæ дæр.

Æппæт рæстæджыты дæр æмæ-иу цыфæнды уавæрты дæр не ‘хсæнады фæзындысты æмæ зынынц кæм æм нæ фенхъæлмæ кæсынц, уым дæр инициативæ чи равдисы æмæ стыр хæстæ йæхимæ чи райсы, ахæм æвæллайгæ адæймæгтæ. Ахæмты хонынц æхсæнадон архайджытæ, нацийы сæрыстырдзинад, кæнæ та куырыхон лæгтæ. Уыдон ‘хсæн сты æхсæнады æппæт фæлтæрты минæвæрттæ, куыд къухдариуæггæнæг кусджытæ, зонадон интеллигенци, литературæ æмæ аивады архайджытæ, афтæ дохтыртæ, ахуыргæнджытæ, сæудæджерад æмæ хъæууон хæдзарады кусджытæ, спортсментæ, æфсæддон службæгæнджытæ, хуымæтæджы кусæг адæймæгтæ.

Мæ уацы уын æрдзурдзынæн уыдонæй сæ иуыл.  Абон, 20-æм декабры 90 азы æххæст кæны нæ кадджын æмзæххон – Мæргъиты Алекси Георгийы фыртыл. Ацы гоймаг зындгонд у Хуссар Ирыстоны йæ арфæйаг хъуыддæгтæй. Йæ саразгæ хъуыддæгты тыххæй йын йе ‘мгæртты ‘хсæн ис стыр авторитет. Йæ зонындзинæдтæ æмæ куыстуарзондзинады тыххæй йын кæнынц уæлдай кад æмæ аргъ. Хорз æй зонынц куыд не ‘мбæстæгты астæуккаг фæлтæр, афтæ  кæстæр фæлтæр дæр, уымæн æмæ Алекси Георгийы фырт у публикон адæймаг, активон хайад исы æппæт æхсæнадон мадзæлтты, æмгуыстад кæны дзыллон информацийы фæрæзтимæ,  ралæууы национ бирæ проектты инициаторæй.

Мæргъиты Алекси райгуырд 1927 азы 20-æм декабры Ленингоры районы Уæллаг Цъолды хъæуы бирæсывæллонджын зæхкусæг бинонты ‘хсæн. Ахуыр кодта бынæттон скъолайы æмæ фыццаг бонтæй фæстæмæ йæхи равдыста курдиатджын ахуыргæнинагæй. Куыд алы хъæууон цæрæг, афтæ уый дæр раджы фæцайдагъ физикон куыстыл æмæ æххуыс кодта йæ ныййарджытæн, хистæртæн. Æппæт уыдæттæ йын фæахъаз сты чысылæй царды уæз бамбарынæн, стæй йæ уыцы миниуджытæ фæстæдæр хъæугæ дæр бакодтой. Райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст æмæ практиконæй Лехурагомы æппæт нæлгоймæгтæм æрсидтысты Советон æфсадмæ Райгуырæн зæхх бахъахъхъæнынмæ. Хъæуты ма баззадысты сылгоймæгтæ, зæрæдтæ æмæ сывæллæттæ. Фæлæ, уымæ нæ кæсгæйæ хъæууонхæдзарадон продукци сцæттæ кæныны плæнттæ баззадысты раздæрау. Ахæм уæззау уавæрты  8-æм къласы ахуырдзау Мæргъиты Алекси нысан æрцыд Цъолды хъæуы колхозы бригадирæй, уыцы иу рæстæджы скъолайы ахуыр кæнгæйæ.

Куыст æмæ ахуыр æмиу кодта уый фæстæ дæр, рауагъдон къласы ахуыргæнинаг уæвгæйæ, Алекси районы ахуыры хайады бардзырдæй нысан æрцыд цы скъолайы ахуыр кодта, уым математикæйы ахуыргæнæгæй. Уый фæстæ та ахуыр кодта Тбилисы университеты механикон-математикон факультеты. Университет каст фæуыны фæстæ йæ урæдтой уым йæ ахуыр  адарддæр кæнынмæ, уымæн æмæ ахуыргæнджытæ  аккаг аргъ скодтой се студенты тырнындзинæдтæ æмæ потенциалæн. Фæлæ, Алекси аскъуыддзаг кодта йæ райгуырæн къуыммæ æрæздæхын, уымæн æмæ йæ æмбæрста уым тынгдæр кæй хъæуы, фылдæр пайда кæй æрхæсдзæн, уый. Уайтагъд нысан æрцыд нырма Захъоры астæуккаг скъолайы ахуыры хайы сæргълæууæгæй æмæ уый  фæстæ та – ацы скъолайы директорæй. Бæрзонд организаторон æмæ профессионалон миниуджыты тыххæй йæ районы къухдариуæгад раразмæ кодта районы ахуыры хайады сæргълæууæджы бынатмæ. 1961 азы та уый ссис Ленингоры районы райæххæсткомы сæрдары хæдивæг, æмæ дыууæ азы фæстæ та æвзæрст æрцыд ацы районы партийы райкомы фыццаг секретарæй. Ацы бынаты Мæргъиты Алекси бакуыста дæс азы. 1973 азы Алексийы ракодтой Цхинвалмæ, автономон областы облæххæсткомы сæрдары хæдивæгæй. Арæзтады къабазы йын зынгæ æнтыстытæ кæй уыд, уымæ гæсгæ йæ уый фæстæ та снысан кодтой Хуссар Ирыстоны облæххæсткомы фæн-дæгты хайады сæргълæууæгæй. Ацы бынаты уый бакуыста æнæхъæн фынддæс азы дæргъы. Уыцы рæстæджы йæ къухдариуæгады бын арæзт æрцыдысты 56 хиды (!) æмæ 300 километры хуырвæндæгтæ. Рох кæнын нæ хъæуы уый дæр, æмæ, номхуындæй, уыцы рæстæджы эксплуатацимæ лæвæрд кæй æрцыд Транскамы трассæ дæр. Куыд куыстуарзаг адæймаг, афтæ Алекси не ‘рлæууыд æрмæстдæр йæ комкоммæ хæстæ æххæст кæныныл æмæ йæ сæрибар рæстæджы æмбырд æмæ ахуыр кодта Ирыстонимæ æмæ ирон адæмимæ баст истори æмæ сæ пропагандæ кодта. Алекси Георгийы фырт тырны, цæмæй йæ алыварс æрбамбырд кæна сæ радтæг адæмы æцæг патриотты. Уыимæ уæлдай хъусдард здахы фæсивæд, скъоладзаутæ æмæ студенттæм, æвзонг зонадон кусджытæм.

Мæргъиты Алекси ма зындгонд у йæ диссаджы хæдзарон библиотекæйæ дæр, цыран ис дæсгай мин чиныджы бæрц. Уым уæвынад кæнынц практиконæй нæ адæмы историмæ хауæг æппæт чингуытæ дæр, бирæ дзы ис рагон, стæм рауагъдтæ, гæнæн ис зæгъæн иугай экземпляртæ. Чингуыты тæрхджытыл дунеон литературон классикæ сыхагиуæг кæны дзырдуæттимæ, философи, истори, мемуарты фæдыл куыстытимæ, афтæ ма дзы ис дыргъгуыстгæнджыты, халасагуыстгæнджыты, хосгæнæн кæрдæджытæ æм-бырдгæнджытæн æххуысы чингуытæ, адæмон медицинæ. Уыимæ библиотекæйы хицау иуæй-иу адæймæгтау йæ чингуытæ не ‘вгъау кæны æндæртæн, йæ фондтæ дары алкæмæндæр гомæй. Чингуытæй чи фæпайда кæны, уыдонæн радты консультацитæ дæр.

Алекси Георгийы фырты бирæ азты дæргъы хæлардзинад баста нæ зынгæ æмфыдыбæстæйон Абайты Васоимæ. Уый хайад иста ирон адæмы стыр ахуыргонды юбилейон мадзæлтты Мæскуы æмæ Дзæуджыхъæуы. Æмæ æппæт дæр арæзта, цæмæй уæлдай хъусдард здæхтаид, йæ зæрдæйы хъармдзинад лæвæрдтаид Абайты Васойæн йæ райгуырæн зæхмæ-иу куы æрцыд, уæд. Хæларæй цæры нæ адæмы иннæ зынгæ минæвæрттæ – Джусойты Нафи, Исаты Мæхæмæт, Къусраты Анатолиимæ. Афтæ ма йын æввахс æмæ хъарм ахастытæ уыд Кучиты Юри æмæ Тедеты Павелимæ. Æнæрынцой характер, паталогон æгъдауæй иуран, æнæ хъуыддагæй бадын йæ бон кæй нæу, уый йын фæахъаз, цæмæй ма суыдаид æцæг пенсиисæджы хуызæн.  Уавæртæ сæхæдæг, райсгæ фæлтæрддзинад, царды цæстæнгас, стыр цымыдисдзинад æмæ куыстуарзондзинад Алексийæ сарæзтой Азфыссæг, Æмбырдгæнæг, Æвæрæг (хранитель). Ныртæккæ зын ахъуыды гæнæн у ууыл, цахæм уавæры уыдаиккой нæ ногдæр историмæ хауæг документтæ, æрмæджытæ, газетон-журналон публикацитæ, уыдоныл æндæр исчи куы куыстаид, кæнæ та сыл бынтондæр куы ничи куыстаид, уæд. Уыимæ ма, æмбæлон улæфтмæ Алексийы ацыд æрхауд гуырдзиаг-ирон конфликты райдианмæ, кæцы рахызт сабыр ирон цæрджыты ныхмæ хæстон агрессимæ. Уыцы уавæрты Мæргъиты Алексийы тыхархайдтытæ систы максималон æгъдауæй хъæуæг. Гуырдзыстоны национализмы фæзынды фыццаг моменттæй фæстæмæ, ацы республикæйы чысыл адæмтæн сæ хъысмæт трагикон кæй уыдзæн, уый ирдæй æмбæрстгонд куы уыд, уæд  æппынæдзух лæмбынæг йæ хъус дардта цауты цыдмæ. Æмбырд кодта газетон-журналон публикацитæ, официалон документтæ, алыгъуызон сидтытæ, æндæр фактон æрмæджытæ. Азфыссæг арæзта цауты лæмбынæгдæр боныг.

Хуссар Ирыстоны Информаци æмæ мыхуыры комитеты сырæзты фыццаг бонтæй фæстæмæ Мæргъиты Алекси ссис йæ кусæг тæлмацгæнæг æмæ архивариус. Йæ служ-бæмæ гæсгæ, уый æрвылбон дæр куыста информацийы егъау гуырахст æрæмбырд кæныныл æмæ-иу æй æркодта ахæм хуызмæ, цæмæй дзы æнцонтæй пайда кодтаиккой адæм. Фæлæ, уæддæр куыстæй сæрибар рæстæджы архайдта йæ сæйрагдæр нысаныл – æххæст архивтæ саразыныл, Фыдыбæстæ хъахъхъæнджыты хъайтардзинæдтæ æмæ аргессорты фыдракæндты æвдисæнтæ. Æрмæджытæ æмбырд кодта æхсæвæй бонæй æнæрлæугæ æхстыты бын, йæ цардæн тæссаг уавæрты-иу ахæм бынæттæм бацыд, цыран гæнæн уыд максималонæй раст информаци райсынæн, иууыл фыццаг, хицауиуæгады органтæм, ныхмæлæуды штабтæм, рынчындонмæ, цыранмæ ласт цыдысты цæфтæ æмæ мæрдтæ…

Æмæ æрмæстдæр хæстон архайдтытæ æруромыны æмæ сабырад æрлæууыны фæстæ Алексийæн фадат фæцис æрæмбырдгонд æрмæджыты зонадон æгъдауæй бындуронæй бакусынæн æмæ систематизацийæн. Йæ бакæнгæ куысты фæстиуджытæ дисы æппарынц адæймаджы. Арæзт æрцыдысты дæсгай тематикон томтæ. Зæгъæм, Хуссар Ирыстоны трагедийы тыххæй æрмæст периодикон мыхуыры æрмæджыты æмбырдгонд  конд у 88 (!) томæй, 1989-1992 азты цауты политикон хроникæ – 20 (!) томæй, Ирыстон æмæ ирæтты тыххæй гуырдзиаг прессæйы æрмæджыты тæлмацтæ та рауадысты 13 томы. Гуырдзыстоны мидæггагон уавæры тыххæй периодикон мыхуыры информаци бацахста 4 томы. Уымæй дарддæр ма, æмбырд кодта æрмæджытæ ирон-мæхъæлон конфликты тыххæй, уыдон та сты 11 гуырахстджын томы.

Алексийæн йæ бон не сси æмæ ма æрæмбырд кодтаид æрмæджытæ Беслæны цы  æвирхъау трагеди æрцыд, уый тыххæй.  Цы æрмæджытæ æрæмбырд кодта, уыдон  сты 19 томы (!) æмæ адæймагыл ныууагътой ахæм тæлмæнтæ, раст цыма уый дæр авторон къорды уыд, кæцыйæн хæсгонд æрцыд, уыцы трагикон бонты тыххæй мартиролог саразын. Нæ юбиляр у, Мæскуыйы мыхуыры цы чиныг «Грузия. Этническая чистка в отношении осетин» рацыд, уый æмавтор.

Зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ тематикон æмбырдгæндтæ аразынмæ Алекси Георгийы фырт кæй æрæвнæлдта уартæ советон рæстæджы. Уыцы рæстæджытæй фæстæмæ æмбырд кодта æрмæджытæ нæ зындгонд æмзæххонты тыххæй. 5 томы сарæзта Хетæгкаты Къостайы цытæн, 7 томы – Абайты Васойы, 3 томы  Кучиты Юрийы, 9 томы та – Иосиф Сталины тыххæй. Уымæй дарддæр ма, дунеон генитæн стыр нысаниуæг дæттгæйæ, æрмæджытæ хицæн томты сты Ш.Руставели, З.Палиашвили, Н.Бараташвили, Н.Мусхелашвилийы сфæлдыстады тыххæй. Æппæт бацамынд æмбырдгæндтæ арæзт цыдысты цалдæргай экземпляртæй. Уыдонæй бирæты балæвар кодта Ирыстоны цæгат æмæ хуссары зонадон библиотекæтæн, æрвыст æрцыдысты Ленины номыл библиотекæмæ, АИШ-ы Конгрессы библиотекæмæ, Бритайнаг музейы библиотекæмæ, хайгай сæ амал кодтой РХИ-йы Парламент æмæ Хицауад, лæвар сæ кодта фигуранттæн (Абайты Васо, Кучиты Юрийæн).

Мæргъиты Алекси бацæттæ кодта æмæ мыхуыры рауагъта чиныг «Южная Осетия глазами журналистов» (1991-1992 гг), кæцымæ бацыдысты нæ республикæйы историйы иууыл трагикондæр рæстæджыты хуыздæр публицистон уацмыстæ. Ацы æмбырдгонд ра-сайдта стыр цымыдисдзинад æхсæнады æмæ дзы æрхæссынц цæвиттонтæ æмæ цитатæтæ. Уый ма бацæттæ кодта æмæ мыхуыры рауагъта брошюрæ Ирыстоны легендарон фырт Хуыбылты Валери Никъалайы фырты тыххæй ахæм номимæ «Сын Ирыстона», зæгъгæ.

Уыимæ иумæ, ацы æмбырдгæндтæ æнæхъуаджы нæ лæууынц тæрхджытыл. Уыдо-нæй активонæй пайда кæнынц уацтæ фыссыны, телеуынынады программæтæ аразыны, курсон æмæ дипломон куыстытæ æххæст кæныны рæстæджы. Сæ бындурыл ныридæ-гæн бахъахъхъæд æрцыдысты цалдæр диссертацийы. Æмбырдгæндты æрмæджытæй пайда кæнынц эксперттæ, политологтæ, аналитиктæ, алыгъуызон документтæ, аналитикон афыстытæ аразыны рæстæджы бадзырдты хайадисджытæ, фембæлдтытæм бацæттæ кæныны экспертон къордтæ, бадзырдон процессты рæстæджы.

Информаци æмæ мыхуыры комитеты куыстæй дарддæр ма нæ юбиляр кæны активон æхсæнадон архайд. Уый баконд æрцыд Республикæ Хуссар Ирыстоны Президенты цур Хистæрты советы скондмæ, афтæ ма у республикон æхсæнадон организаци «Сталин»-ы сæрдар. Мæргъиты Алексийы удуæлдай куыстæн стыр аргъ скодта республикæйы къухдариуæгад. Хорзæхджын æрцыд бирæ  паддзахадон хорзæхтæй – ордентæ, майдантæ, Кады грамотæтæй, афтæ ма йын  лæвæрд æрцыдысты кадджын нæмттæ, æвзæрст æрцыд æхсæнадон нысаниуæгджын æвзарæн органтæм. Алекси Георгийы фырт у РХИ-йы Журналистты цæдисы уæнг æмæ Уæрæсейы æрдззонæдты академийы академик, хорзæхджын ма æрцыд РХИ-йы Кады орденæй дæр.

Ацы бонты Мæргъиты Алексийæн арфæ кæнынц йе мбæстæгтæ, йæ хиуæттæ, йæ бирæ зонгæтæ. Нæ зынаргъ юбилярæн мах цæст дæр  бауарздзæн æнæниздзинад æмæ фæрныгад.

Харебаты Батрадз