Ацы рæнхъыты авторæн тынг æхсызгон сты Хуссар Ирыстоны ахуыргæндты æмæ ахуыргæнджыты зонадон æнтыстытæ, афтæ ма иуæй-иу зонадон куыстытæ æмбæлон академион æмвæзадыл рухс кæй федтой, уый дæр. Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты кусджытæ æмæ ХИПУ-йы педагогты æнтыстыты тыххæй æнæ банысанкæнгæ нæй, уымæн æмæ зонындзинæдты  æмæ зонæдты бирæ фадгуыты нырма хъæуы цæстуынгæ басгæрстытæ, лабораторон сгæрстытæ æмæ эксперименттæ ауадзын, æмæ иттæг бирæ иртасæнтæ сæххæст кæнын. Хуссар Ирыстоны адæмы биосферæ æмæ истори хъæуы лæмбынæг сахуыр кæнын, нырыккон методологион æмвæзадыл æмæ ногдæр теоретикон позицитæ  хынцгæйæ.

Куыд Хуссар Ирыстоны фæдыл зонадон рауагъдты эталонтæ, кæцытæ æххæст æрцыдысты бæрзонд академион æмвæзадыл æмæ, æцæгæйдæр, сты классикон, афтæ аккагæй гæнæн ис схонæн, фæстаг фондз азы рухс цы дзырдуæттæ федтой, уыдоны, фыццаджыдæр та: Цхуырбаты Замирæ æмæ Дзиццойты Юрийы «Хуссар Ирыстоны топоними» (3-томон), М.Зонад, 2013-2014 азты (рауагъд дарддæр кæны) æмæ рецензи кæмæн кæнæм, Кокойты Теймуразы уыцы дзырдуат. Уыимæ мæ фæнды банысан кæнын, махæн нæ хъуыдыйы кæй нæй Хуссар Ирыстоны фæдыл æндæр чингуыты авторты зонадон иртасæнты аккагдзинад æрныллæг кæнын, уымæн æмæ махæн зындгонд не сты сæ куыстытæ.

Кокойты Теймуразы энциклопедион рауагъды ис  терминты, æмбарынадты, зайæгойты æмæ цæрæгойты нæмтты 10000 дзырды бæрц! Фæлæ ацы зонадон куыстæн ахсджиаг нысаниуæг ис æрмæст куыд специализацион лексикологион рауагъд афтæ нæ, фæлæ йын авторы хъуыдымæ гæсгæ, ис ноджы ахсджиагдæр нысаниуæг: «Æнæмæнгхъæуæгыл нымайæм радон хатт ирон æхсæнады алыгъуызон фадгуыты актуалон проблемæтæм хъусдард аздахын,  уыцы нымæцы национ культурæ æмæ æвзаджы абоны уавæрмæ дæр. Ацы фадыджы къухыбафтгæ бæрæг прогрессмæ нæ кæсгæйæ, катайдзинады бындур нырма дæр уæвынад кæны. Хъæуы бирæ саразын, цæмæй фидæны фæлтæртæ ныфсджын уой, зæгъгæ, нæ фыдæлты хъæздыгдæр бынтæ нæ ферох  сты æмæ дарддæр дæр кæй рæздзысты, уымæй».

Авторы равзæрстгонд зонадон зонындзинæдты къабазы уый ныридæгæн сæххæст кодта хæрзаудæн мисси фыдæлтæй баззайгæ мадæлон æвзаджы  бындур бахъахъхъæныны фæдыл æмæ ирон æвзаджы неологизмтæ саразыны тыххæй. Иумиагæй ирон æвзаг æмæ национ культурæйы позицитæ бахъахъхъæнын æмæ сфидар кæнын, афтæ ма мадæлон æвзаджы рæзт хъуамæ суой паддзахадон политикæйы ахсджиагдæр хæстæй сæ иутæ. Алкæмæндæр зындгонд у уый, æмæ æвзаг кæй цæры æмæ рæзы дыууæ ахæм уавæры – мадæлон æвзаг сабибонтæй фæстæмæ ахуыр кæнгæйæ æмæ цардуагон реалиты æппæт фадгуыты æвзаг æнтыстджынæй куы фæуæвынад кæны.

Фæлæ  æцæгæй та ирон æвзаг сафы йæ ахсджиаг позицитæ, уыимæ ирон æвзаджы лексикон сконд æмæ фразеологи та баззадысты æрдæгæнусы размæйы æмвæзадыл.  Авторимæ зынтæй нæй сразы уæвæн: «Куыд зонадон архайд чи кæны, ахæм адæймаг, афтæ нымайын, зæгъгæ, ацы проблемæ аскъуыддзаг кæныны тыххæй æвзагзонынады специалисттæ хъуамæ ирон æвзаджы ныббиноныг кæной æмбæлон неологизмтæ æмæ терминты системæ йæ æрдзон рæзты закъæтты бындурыл; афтæ ма æнæмæнгхъæуæгыл нымайын,  ирон лексикæйы чи фесæфт, уыцы элементты кæцыдæр хай сæндидзын кæнын, дзырдтæн ног зæлынад æмæ нысаниуæг ратгæйæ».

Энциклопедион авторы катайдзинад у иттæг раст æмæ æмбæрстгонд, уымæн æмæ æнæбындур катайдзинад нæу, уый ныридæгæн зонадмæ бахаста йæ егъау сæрмагонд хайбавæрд. Чиныг «Биологийы æмæ медицинæйы уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуат»-ы автор бынтон раст у, мæнæ афтæ кæй дзуры, зæгъгæ, «Кæцыфæнды æвзаджы дзырдуатон сконды рæзт дæр комкоммæ баст у æхсæнады рæзтимæ æмæ зонадон-интеллектуалон хъуыдыкæнынад къухты бафтын кæнынимæ,  æвзаджы лексикон системæйы ног дзырдтæ (неологизмтæ) бакæныны процесс нæ рæстæджы ссис уæлдай актуалондæр фæзынд» (8 фарс).

Зонадон куысты социалон нысаниуæгмæ гæсгæ æмæ  зонадон мидисы бындурмæ   энкциклопедион дзырдуаты авторæн йæ къухты бафтыд уæлдай æххæст æмæ лæмбы-нæгæй биологи æмæ медицинæйы къабазы ногдæр æнтыстытæ æвдисæг нæмттæ, терминтæ æмæ æмбарынадтæ  равæрын. Тынг æхсызгон мын у, Кокойты Теймураз ирзонынады лексикологион æмæ лексикографион традицитæ дарддæргæнæг кæй у, уый, кæцытыл кусын райдыдтой  дунеон лингвистикæйы ахæм корифейтæ, куыд А.М.Шегрен, В.Ф.Миллер, Н.Я.Марр, А.А.Фрейман, Абайты Васо, В.Бильмайер, Гæбæраты Никъала, Цхуырбаты Замирæ æмæ ныртæккæ ацы къабазы чи рæзы æмæ æнтыстджынæй ацы традицитæ чи дарддæр кæны, уыцы ахуыргæндтæ: Бесолты Е.Б. (терминология погребально-поминального обряда осетин), Дзиццойты Юри (юго-осетинские топонимические названия и понятия) æмæ æндæртæ.

«Биологийы æмæ медицинæйы фæдыл уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуат»-ы рауагъд цæттæ кæныны рæстæджы автор пайда кодта ирон, уырыссаг, латинаг, грекъаг, персаг æвзæгты дзырдуæттæй. Ахсджиаг у банысан кæнын, æмæ  зонадон рауагъды 10000 дзырды бæрц кæй ис, уый дæр. Уыцы  нымæцы фыццаг хатт автор кæй бахаста, уыцы 3500 терминтæ-неологизмтæ куыд иумиагзонадон, сæрмагонд, зонадон-къабазон, афтæ ма микроорганизмты, зайæгойты æмæ цæрæгойты нæмтты 2660 хуызы бæрц дæр. Иу ныхасæй, дзырдуаты автор фыццаг хатт бахаста зонадон æрзылдмæ микроорганизмты, зайæгойты æмæ цæрæгойты нæмтты ног хуызты 6000 бæрц терминтæ-неологизмтæ!

Æппындæр дызæрдыггæнæн нæй ууыл, æмæ автор кæй бакодта егъау æмæ гуырахстджын куыст ирзонынады фæдыл ацы новаторон зонадон рауагъд бацæттæ кæныны фæдыл. «Дзырдуат аразгæйæ, – фыссы автор, хынцыд цыдысты, кæй ахуыр кодтон, уыцы  зонадон здæхтыты спецификæ, кæцы, кæй зæгъын æй хъæуы, домы дырыс специализацигонд ахаст». Дарддæр автор фыссы: «Дзырдуаты ахсджиагдæр хæс у ирон æвзаг бахъахъхъæнын. Ацы фактор ссис скъуыдзаггæнæг аргумент ацы рауагъдыл кусыны рæстæджы, уымæ гæсгæ уырыссаг, латинаг, грекъаг, англисаг, французаг дзырдтæ тæлмац цыдысты ирон æвзаджы ирон диалектмæ» (9 фарс).

Ирон дзырдуæтты микроорганизмтæ, фло-рæ æмæ фаунæйы таксономион иуæгты нæмттæм зонадон ахаст  кæй нæй, уымæ гæсгæ автор спайда кодта латинаг, грекъаг, персаг, уырыссаг æмæ æндæр æвзæгтæй дунеон нæмтты тæлмацæй. «Эквиваленттæ æвзарыны рæстæджы дзырдуатмæ уырыссаг æвзагæй цæттæйæ райсыны, кæнæ уырыссаг æмæ æндæр фæсарæйнаг æвзæгтæй спайда кæныны бæсты максималонæй спайдачындæуыд ирон æзаджы уæвæг лексикон фæрæзтæй». Æмæ дарддæр, уыцы æмæ иннæ фарсыл фæрсæм: «Ног дзырдтæ-терминтæ, афтæ ма зайæгойты, цæрæгойты æмæ микроорганизмты биологон таксономион иуæгтæ (уæвæн бынат, хайад, кълас, фæтк, мыггаг, хуыз) аразыны рæстæджы хынцыд цыдысты хицæн организмтæн хицон чи сты, ахæм хицæн миниуджытæ (биоморфологион, экологон æмæ æндæртæ), ирон æзаджы фонетикон æмæ грамматикон арæзты миниуджытæ хынцгæйæ» (10-11 фæрстæ).

Разныхасы кæрон автор æрхаста Уырыссаг æмæ Ирон алфавиттæ (7-11 фæрстæ). Иннæ фарсыл ис  «Зайæгойты зонадон классификаци»-йы эталон дыууæ æвзагыл æмæ зайæгойты  паддзахадон символты рæсугъд иллюстрацитæ. Æз фыццаг хатт базыдтон,  флорæйы дунейæ Ирыстоны паддзахадон символ Æнæзæнæджы хос (Ятрышник) кæй у, уый! Уымæй дарддæр ма, «Æнæзæнæджы хос –  æнæниздзинад æмæ уарзондзинады символ»-ы сæры бын автор лæмбынæг радзырдта ахæм нысаниуæгджын национ символы тыххæй! (12-13 фæрстæ).

Автор ма афтæ дырысæй равдыста «Цæрæгойты зонадон классификаци» дыууæ æвзагыл æмæ цæрæгойты рæсугъд иллюстрацитæ – паддзахады символтæ. Æниу зындгонд куыд у, уымæ гæсгæ Ирыстоны символ у Митын фыранк (Ibris), «Цæрæгойтæ  паддзахады символтæ»-йы сæры бын иллюстрациты ‘хсæн ис Кавказаг фыранкы ныв, кæцы у раззагазиаг  кæнæ персаг фыранкы дæлхуыз, куыд Ирыстоны символ, афтæ.

Чиныджы сæйраг дзырдуатон хай ахсы 15-425 фæрстæ. Алы термин æмæ æмбарынад дæр райдыдтой ног фарсæй йæ уæллаг хайы æмæ центры  сæйраг дамгъæйы масштабон бацамындæй. 426-456 фæрстыл сты иллюстрациты арæхстджынæй арæзт æмæ рæсугъд таблицæтæ, уыдонæй алкæцыйы бын дæр ис бындурон текстон æмбарынадтæ. Таблицæты алы иллюстрацийы дæр автор райхæлдта лæмбынæгæй. Чиныг фæуд кæны авторы фæцыбыргонд нæмттæ  æмæ Библиографион номхыгъдæй, кæцымæ бацыдысты 21 номы, уыцы нымæцы бацамынд æрцыдысты авторы æртæ монографийы дæр.

Реалон царды  гæнæн нæй уа ахæм рауагъдтæ, кæцытæ нæ вæййынц æнæ  къуыхцытæ æмæ цухдзинæдтæй. Дзырдуаты автор чиныджы кæрон сæвæрдта  33 барасткæнинаг æмæ рæдыд фыст фарс. Кокойты Теймуразы чиныг «Биологийы æмæ медицинæйы фæдыл уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуаты»   фæцыбыргонд нæмттæйы фарсыл æмбæлæм: грекъ.- грекъаг,   æмæ логикон та у грекъаг æвзаг, латинаг æвзаг.

Уыимæ ма банысан кæнын хъæуы, чиныджы номы æгæр бирæ ныхæстæ кæй ис, уый дæр, кæцыйы, мæ хъуыдымæ гæсгæ,  гæнæн уыд «Биологийы æмæ медицинæйы фæдыл уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуат» схонын æмæ йын ахæм дæлсæргонд радтын: «Авторские неологизмы и новое в современной осетинской терминосистеме». Нæ фиппаинæгтæ бынтондæр нæ дæлдзиныг кæнынц, стыр нысаниуæг кæмæн ис, уыцы зонадон рауагъды, кæцы æцæгæйдæр у новаторон зонадон раиртæст æмæ йын аналогтæ нæй ирзонынады. Фыццаг хатт ирон лексикологион æмæ лексикографион  традицийы спайдачындæуыд бындурон методологион ахастæй нырыккон ирон зонадон терминологон системæйы саразыны. Бындурон рауагъды биологи æмæ медицинæйы фæдыл терминтæ-неологизмтæй дарддæр фаг  гуырахстæй æвдыст æрцыдысты, уæрæхæй кæмæй пайда кæнынц, ахæм дзырдтæ, кæцытæн ирон æвзаджы нæй аналогтæ æмæ эквиваленттæ.

Уæлдæр цы ныхæстæ загътам, уыдон сты нырыккон ирон æвзаджы лексико-семантикон системæ баххæст кæнынмæ авторы егъау хайбавæрды ахсджиаг критери æмæ æвдисæг. Ацы объективон хъуыдытæм гæсгæ æмæ авторы сæххæстгонд интеллектуалон куыстæн стыр аргъ кæнгæйæ, мах Кокойты Теймуразæн рекомендаци кæнæм автореферат бацæттæ кæнын æмæ биологон зонæдты докторы диссертаци бахъахъхъæнын, престижон зонадон форумты йæ  хайадисты нымæцмæ, ныммыхуыргонд уацтæ æмæ рауадзгæ куыстыты нымæцмæ гæсгæ. Авторы зонадон цæсгомджын куыст, æппæт уацтæ æмæ монографион иртасæнты гъæдджын зонадон æмвæзад сты докторон диссертаци бахъахъхъæныны æн-тысты гаранти.

Ректорты Уæрæсейаг цæдисы уæнг, Хетæгкаты Къостайы номыл премийы лауреат, РХИ-йы зонæдты сгуыхт архайæг, Абхазаг æмæ Арцахаг паддзахадон университетты кадджын доктор, биологийы профессор, паддзахадон æмæ ведомствæйон хорзæхты хицау, биологон зонæдты кандидат Кокойты Теймураз Исахъы фырт у 100 ныммыхуыргонд уацы,  ахуыргæнæгæн æххуысæн 4 чиныджы, 4 ахуыргæнæн чиныджы, 9 монографийы автор!

Иттæг раст у, æцæгæй æнтыстджын, фæстиуæгджын зонадон куыст – «Биологийы æмæ медицинæйы фæдыл уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуат» автор кæй рауагъта ХИПУ-йы эгидæйы бын æмæ нысаниуæгджын хъуыдыимæ: «Арын дзы мæ уарзон Райгуырæн бæстæ æмæ йæ хъæбатыр адæмы ном». Ацы ныхæсты ис арф хъуыды, уымæн æмæ 10 азы дæргъы      (2003-2013 азты), ома, Хуссар Ирыстоны иууыл вазыгджындæр рæстæджы Кокойты Теймураз уыд бæрнон, национ æмæ социалон нысаниуæгджын бынаты –  куыста Тыбылты Алыксандры номыл ХИПУ-йы ректорæй. Ахæм нысаниуæгджын æмæ новаторон зонадон раиртæст, ныр йæ дыккаг рауагъд, нæ хъуыдымæ гæсгæ æмбæлон фæткы хъуамæ раразмæгонд æрцæуа зонæдты Уæрæсейы Академийы биологийы хайады фæдыл зонадон куыстыты конкурсмæ! Уымæй уæлдай ма,  йæ ахуыргæнæн æмæ æххуысы чингуытимæ иумæ авторы ацы рауагъд хъæуы М.В.Ломоносовы номыл Мæскуыйы паддзахадон университеты биологон факультеты зонадон куыстыты конкурсмæ æрбавдисын!

Мæ рецензийы кæрон мын бар радт, зынаргъ Теймураз Исахъы фырт, æмæ дын арфæ ракæнон ног, сæрибар рауагъд «Биологийы æмæ медицинæйы уырыссаг-ирон энциклопедион дзырдуаты неологизмтæ æмæ нырыккон ирон терминологон системæ» рухс кæй федта, уый тыххæй. Мæ зæрдæ дын зæгъы фидар æнæниздзинад, фæрныгад æмæ зонады хъæддыхдзинад! Уадз, алыхатт дæр дын Уастырджи æххуысгæнæг уæд  хисæрмагонд, зонадон æмæ педагогон архайды!

БЕСОЛТЫ Владимир,

архитектурæзонæг-ориенталист (иранист, кавказзонæг) æмæ византолог, архитектурæ æмæ арæзтадон зонæдты Уæрæсейаг Академийы уынаффæгæнæг, Архитектурæйы дунеон академийы профессор æмæ уæнг-уацхæссæг, Архитектурон бынты академийы уæнг-уацхæссæг, Уæрæсейы Федерацийы кадджын архитектор

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.