Куыд зонӕм, афтӕмӕй 2012 азы 6 июны РХИ-йы Парламент райста закъон паддзахадон ӕвзӕгты тыххӕй. Фӕстӕдӕр та арӕзт ӕрцыд паддзахадон программӕ ирон ӕвзаг сахуыр кӕнын, йӕ райрӕзт ӕмӕ бахъахъхъӕныны тыххӕй. Программӕ арӕзт уыд фондз азы ӕмгъуыдмӕ 2012-2016 азмӕ. Йæ программӕйы сӕйраг хӕс уыд, ирон ӕвзаг сахуыр кӕнын, йӕ райрӕзт ӕмӕ бахъахъхъӕнынӕн ӕмбӕлон уавӕртӕ саразын. Программӕ реализаци кӕнынӕн финансон фӕрӕзтӕ дихгонд ӕрцыдысты паддзахадон бюджетӕй. Программӕйы ӕххӕстгӕнджытӕ уыдысты: Ахуырад ӕмӕ Культурӕйы министрадтӕ, Уанеты Захары номыл зонад-иртасӕн институт, РХИ-йы Тыбылты Алыксандры номыл паддзахадон университет, Информаци, бастдзинад ӕмӕ массон коммуникациты паддзахадон комитет.

Программӕйы фӕлгӕтты филологон зонӕдты кандидат, профессор, Битарты Зойӕйы хъӕппӕрисӕй арӕзт ӕрцыд кусӕгон къорд, сабидӕттӕн ирон ӕвзагыл чингуытӕ бацӕттӕ кӕнын ӕмӕ сӕ рауадзыны сæраппонд. Сӕр-магонд программӕ «Малусӕг»-мӕ гӕсгӕ уыцы кусӕгон къорд 2010 азӕй абоны онг сабидӕттӕн бацӕттӕ кодта 52 чиныджы. Уыцы чингуытӕ иууылдӕр мыхуыр куы ӕрцыдысты, уӕд ӕрвыст ӕр-цыдысты Республикӕйы ӕппӕт сабидӕттӕм. 2011 азӕй абоны онг ӕппӕт сабидӕттӕ дӕр ахуыр кӕнынц ацы чингуытӕй. Куыд сæ пайда кæнынц ӕмӕ сын цы фӕстиуджытӕ ис, дарддӕр ма ирон ӕвзаджы фӕдыл сабидӕтты ӕмӕ скъолаты цы куыст цӕудзӕн, ӕппӕт ацы фарстаты фӕдыл мах ныхас кодтам Битарты Зойӕимӕ. Йӕ ныхасы райдайӕны уал Битарон ӕрдзырдта ирон ӕвзаджы тыххӕй, зӕгъгӕ, ирон ӕвзаг нырма ныр райдыдта ӕндидзын, ома, ис ӕвӕрццаг къахдзӕфтӕ, фӕлӕ уӕддӕр йӕ уавӕр раппӕлинаг нӕу. «Абон ирон адӕм цы ирон ӕвзагыл дзурынц, уый ирон ӕвзаг нӕу. Ирон ӕвзагыл дзурджытӕн сӕ дзырдты фонд у цъус», – загъта Битарон. Бӕрӕг куыд у, афтӕмӕй та ӕвзагӕн йӕ бындурон лексикон фонд чи у, йӕ астӕумагъз, ома, уыдон сты ӕвзаджы дзырдтӕ. Ӕвзаджы та цас фылдӕр дзырд-тӕ уа, уыйбæрц у хъӕздыгдӕр, рӕсугъддӕр ӕмӕ гъӕдджындӕр. Уыцы дзырдты та ӕндӕр ӕвзагӕй ӕрбайсгӕ дзырд ма хъуамӕ уа, хъуамӕ ӕвзагӕн йӕхи дзырдтӕ уой. Уӕд ӕвзаг у фидар.  Ӕмӕ куыднӕ ис ирон ӕвзагӕн йӕхи астӕумагъз – йӕхи дзырдтӕ, фӕ-лӕ йӕ мадӕлон ӕвзагыл чи ауды, йӕ мадӕлон ӕвзаджы хъыс-мӕтӕй чи цӕры, уыцы адӕмӕй дарддӕр, ирон ӕвзаджы рӕсугъд ӕмӕ бирӕнымӕц дзырдтӕй пайдагӕнӕг нӕй. «Ирон ӕвзаджы дзырдтӕн ис ахӕм стыр нысаниуджытӕ ӕмӕ сын ӕндӕр ӕвзӕгтӕм тӕлмацгӕнӕн нӕй. Ничи ратӕлмац кӕндзӕн дзырдтӕ: «ӕгъдау», «фарн», «ӕфсарм», «зиу» ӕмӕ бирӕ ӕндӕр дзырдтӕ», – банысан кодта Битарты Зойӕ. «Ӕвзаг уарзын, ӕвзаг зонын саби хъуамӕ йӕ мады гуыбынӕй рахӕсса ӕмӕ сӕ цӕмӕй уырдыгӕй рахӕсса, уый тыххӕй та йӕ ныййарджытӕ хъуамӕ иронау зоной, дзурой йыл. Ирон ӕвзаджы дзырдты тых саби хъуамӕ банкъара йӕ мадимӕ, йӕ фыдимӕ, сабидоны. Сабидонӕй йӕ хъуамӕ бахӕсса скъоламӕ», – загъта ма Битарон. Алы ирон адӕймаг дӕр хъуамӕ фыццаджы фыццаг йе ‘взаг хъуамӕ зона ӕмӕ йыл кӕй хъуамӕ дзура, уый фӕстӕ та йӕ цы ӕвзӕгтӕ фӕнды, уыдон ахуыр кӕнӕд ӕмӕ уыдоныл дзурӕд. «Нацийы минӕвар хъуамӕ ӕмбара, йӕ мадӕлон ӕвзаг зонын ӕнӕмӕнг хъуыддаг кӕй у. Цӕмӕн? Уымӕн ӕмӕ адӕймаг йе ‘взаджы разӕй ӕндӕр ӕвзӕгты дзырдтӕй куы пайда кӕна, уӕд уый у уыцы ӕвзаджы минӕвар», – бӕлвырдӕй банысан кодта профессор.

Дарддӕр, «Малусӕг»-ы  программӕйыл дзургӕйӕ, зӕгъын хъӕуы уый, ӕмӕ ацы программӕ, сӕйраджыдæр, хӕссы национ спецификӕ. «Саби сабидонмӕ куы бацӕуа, уӕд хъуамӕ ирон дзырд  хъуса, алы хъуыды дӕр иронау хъуамӕ хъуса», – зӕгъы Битарон.

Стыр куыст баконд ӕрцыд уыцы чингуытӕ бацӕттӕ кӕныныл. Ӕмткӕй сӕ рауад егъау литературӕ.

Битарон райгондӕй баззад, сабидӕтты уыцы чингуытӕй куыд ахуыр кӕнынц, уымӕй. Мах сыл, зӕгъгӕ, арӕх азилӕм, бабӕрӕг сӕ кӕнӕм, байхъусӕм, фенӕм,  куыд сæ амонынц, ӕппӕт уыдӕттӕ, ӕмӕ, зӕгъӕн ис, ӕппӕт сабидӕттӕ дӕр хорз кусынц сабитимӕ ӕмӕ сӕ куыстӕн ӕмбӕлон фӕстиуӕг ис. Сабидӕттӕн чингуытӕ рауадзыны фӕдыл цы программӕ бацӕттӕ ӕрцыд ӕмӕ уый фӕрцы та цы бирӕнымӕц чингуытӕ рауагъдæуыд, уыдон зӕгъӕн ис, стыр ахъаз фесты ирон ӕвзагӕн. Ныфс нæ уыдзæнис, сабидоны хъомылгӕнгӕйӕ, ирон сабитӕ хорз кӕй базондзысты сӕ мадӕлон ӕвзаг. Ӕмӕ канд зонгӕ нӕ, фӕлӕ йӕ кӕй уарздзысты ӕмӕ йын кӕй кад кӕндзысты.

Ирон ӕвзаг канд сабидоны нӕ, фӕлӕ цӕмӕй скъолайы дӕр хуыздӕр ахуыр цӕуа, цӕмӕй ахуырдзаутӕ арфдӕр банкъарой ӕмӕ базоной сӕ мадӕлон ӕвзаджы ад, уый тыххӕй дӕр цӕуы куыст. Цӕвиттон, ацы аз уалдзӕджы Битарты Зойӕ сарӕзта ног кусӕгон коллектив ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы ахуыргӕнджыты скондӕй. Ацы коллектив дӕр кусдзӕн сӕрмагонд программӕ «Ног фӕлтӕр»-мӕ гӕсгӕ. Программӕ арӕзт у уырыссаг программӕ «Школа России»-йы бындурыл, фӕлӕ ӕрмӕг у сыгъдӕг ирон. Программӕ æххæссы фыццаг къласӕй иуӕндӕсӕм къласмӕ. Ацы къорды хӕс у скъолатӕн аст дисциплинӕйӕ сыгъдӕг ирон ӕвзагыл чингуытӕ бацӕттӕ кӕнын ӕмӕ сӕ мыхуыры рауадзын. «Уыдон не сты нӕдӕр математикӕ, нӕдӕр хими, нӕдӕр физикӕ. Уыдон сты, ирон ӕвзаг ӕмӕ ирон адӕммӕ цы хауы, уыцы дисциплинӕтӕ. Ирон сывӕллон музыкӕ иронау цӕмӕннӕ хъуамӕ зона. Цӕмӕннӕ хъуамӕ зона иронау зарын ӕмӕ кафын. Нӕ композитортӕ цъус ныффыстой?», – зӕгъы Зойӕ. Ацы аст дисциплинӕйы сты: Ирыстоны нырыккон истори, нӕ Паддзахады Конституци (уыдон хаст сты 8-ӕм къласмӕ), Ирыстоны географи, алфӕмблайы дуне, нывкӕнын, музыкӕ, ныхасы культурӕ, Нарты кадджытӕ (10-11 кълӕсты). Ӕппӕт ранымад дисциплинӕтӕн хъӕуы аразын æххуысы чингуытæ ӕмӕ уыдоныл ныр кусынц ахуыргӕнджытӕ.

Чингуыты автортӕ уыдзысты ахуыргӕнджытӕ сӕхӕдӕг. Уы-мӕн ӕмӕ ахуыргӕнӕгӕй хуыздӕр ничи зоны, ахуырдзау хуыздӕр ӕмӕ тагъддӕр цавӕр ӕрмӕг айсдзӕн. Ахуыргӕнджытимӕ иумӕ кусдзысты ахуыргонд редактортӕ.

Ныридӕгӕн уал бацӕттӕ ӕрцыд изложениты ӕмӕ хъусгæ фыстты чиныг райдиан кълӕстӕн. Иннӕ чингуытӕ та хъуамӕ сцӕттӕ уой иу афӕдзмӕ ӕмӕ сӕ уӕд 2019 азы сентябрӕй райдайдзысты ахуыр кӕнын.

Уӕдӕ абон сабидонӕй райдайгӕйӕ не ‘взагмӕ нӕ хъус куынӕ ӕрдарӕм, куынӕ йӕ ахуыр кӕнӕм ӕмӕ йыл сӕрибарӕй куынӕ дзурӕм, уӕд сомбоны рӕсугъд нӕ рауайдзӕн йӕ хъысмӕт, уыимӕ иумӕ паддзахадӕн йӕхи хъысмӕт дӕр. «Паддзахад тыхджын уӕд вӕййы, ӕмӕ йӕ мадӕлон ӕвзагӕй куы архайы алы фадыджы дӕр. Уый ахуыр кӕны йæ адæмы мадæлон æвзагыл хъуыды кӕнын», – зӕгъы Битарон.

Къæбысты Заринæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.