Цыппар фембæлды «уыцы гыццыл стыр лæгимæ»

Арктикæйы басастыл сæххæст 40 азы

 

Абон, 17 августы 40 азы сæххæст не ‘мтуг ирон лæг Кучиты Юри ихсæттæг атомон нау «Арктика»-йыл Цæгат полюс куы басаста, уыцы боныл. Ирон хъæбатыр лæгæн стыр кад кодта РХИ-йы сгуыхт журналист Хуриты Гиви. 2010 азы сентябры мæйы райдианы, Гиви йæ амæлæты размæ адæймаг-легендæйыл ныффыста уац, кæцыимæ зонгæ уыд лæгæй-лæгмæ, фæлæ йын, хъыгагæн,  йæ ныммыхуыр кæнын нал бантыст. Абон æй хæссæм газеткæсджыты размæ.

Дæлдæр уын цы «гыццыл стыр лæджы» (Дауыраты Дауыры загъдау) кой ракæнынмæ хъавын, уый лæгдзинæдты æмæ хъайтардзинæдты тыххæй йæ рæстæджы дзыллон информацийы фæрæзтæ бирæ фæфыстой æмæ фæдзырдтой. Фæлæ мæм уæддæр афтæ кæсы, æмæ уыдон цъус сты ахæм номдзыд лæджы тыххæй. Тибаг ирон лæг Кучиты Юрийы кой уын кæнын. Уый уыд удæгас легендæ æмæ ахæмæй баззади дзыллæтæн æмæ йын уымæ гæсгæ нæ хъæуы йæ рухс ном рох кæнын. Йе стыр номæй йын хъуамæ пайда кæнæм рæзгæ фæлтæры, фæсивæды хъомыладон куысты. Уымæн æмæ уый стыр Лæг уыд канд Ирæн нæ, фæлæ дунейæн дæр йæ хъуыддаджы уыд фыццаг адæймаг.

Ацы рæнхъыты автормæ уыцы амонд æрхаудта, æмæ йын ацы стыр лæгимæ цыппар хатты бантыст лæгæй-лæгмæ фембæ-лын. Кучиты Юриимæ æппæты фыццаг хатт фембæлдтæн Цхинвалы 1977 азы июны мæйы газет «Советон Ирыстон»-ы редакцийы раздæры хæдзары – ныртæккæ Хицауады бирæуæладзыгон бæстыхай кæм ис, уый бынаты уыд раздæр хуссайраг журналистты редакци.

Кучиты Юрийæн кæд  дунейы иууыл стырдæр æмæ хъомысджындæр ихсæттæг атомон нау «Ленин»-ы капитан уыд, æмæ уæд та  ихсæттæг атомон нау «Арктика»-йы капитан уыд, уæддæр тынг хорз зындгонд нæма уыд ирон адæмæн. Юри уæд, 1977 азы июны мæйы йæ фæллад уагъта санатори «Дзау»-ы. Уыцы хабар газет «Советон Ирыстон»-ы уæды редактор Тедеты Павел куы фехъуыста, уæд æй редакцимæ фæхуыдта. Тедейы фырт мæм фæдзырдта йæ кабинетмæ æмæ мын загъта: «Мæнæ нæм кадджын уазæг æрбацыд æмæ йемæ базонгæ у», – ацамыдта мын, йæ разы фыссæн стъолы фарсмæ цы хæрзконд къуыбыр рихиджын лæппулæг бадт, уымæ. Уазæг дæр йæ бынатæй фестад æмæ мæм мидбылхудгæ йæ къух авæрдта: «Кучиты Юри». «Цалынмæ не ‘мкусджытæ æмбырд кæной, уæдмæ уæлдæфмæ йемæ ауай, ам фыццаг хатт ис æмæ ахизæнтæ нырма нæ зоны», – загъта мын редактор. Æмæ мах дæр  æз æмæ уазæг рахызтыстæм уынгмæ. Уазæг цымыдис кодта алцæмæ дæр. Уый мæ фæрсгæ кодта, æз та йын дзуапп лæвæрдтон.

Фембæлд рауад тынг цымыдисон. Кучийы фырт редакцийы кусджытæн цыбыртæй радзырдта йæ цардвæндаджы тыххæй. Раппæ-лыд йемæ науы цы хъæбатыр ирон лæппутæ фæллой кæнынц, уыдонæй. Журналисттæ дæр æм лæвæрдтой алыгъуызон фарстытæ. Хæрзбон зæгъыны размæ мæнæн та мæ блокноты ныууагъта автограф. Фысгæ та йæ ныккодта не ‘мкусæг Бабаты Виктор ын цы фыссæн сис (ручкæ) балæвар кодта, уымæй.

Дыккаг бон редакцимæ æрбайхъуыст ахæм хабар: «Арктика»-йы капитан Кучиты Юримæ, дам, фæсидтысты Мæскуымæ, фæлæ цæй тыххæй, уый бæрæг нæ уыд.  1977 азы 17 августы Мæскуыйæ Ирыстонмæ сыхъуыст æхсызгон хабар: «Тибаг ирон лæппу Кучиты Юри дунейы фыццаг хатт йæ атомон нау «Арктика»-йыл слæгæрста Цæгат полюсмæ.  Уый тыххæй йын лæвæрд æрцыд Социалистон фæллойы хъайтары кадджын ном…».  Нæ дис æмæ нæ цинæн кæрон дæр нал уыд. Фыццаг ранджы капитан йæ райгуырæн Ирыстонмæ хъæбатырæй куы сыздæхт, уæд та йæ улæфт дарддæр кодта Дзауы санаторийы. Уавæрæй спайда кæнгæйæ, партийы уæды обкомы фыццаг секретарь Санахъоты Феликс Цхинвалы Хъайтарæн сарæзта стыр фем-бæлд æхсæнады минæвæрттимæ обкомы æмбырдгæнæн залы. Уырдæм уыйбæрц адæм æрбацыд æмæ дзы къух бакæнæн дæр нал уыд. Иууылдæр цин кодтой Арктикæйы Хъæбатырыл. Рауад афтæ æмæ Дзауæй ацыд Цæгат полюсмæ æмæ йæ басаста.

Кучиты Юри йæ раныхасы сæрыстырæй куыд банысан кодта, афтæмæй йын Цæгат полюсмæ слæгæрдынæн стыр ахъаз фæци Ирыстоны уæлдæф,  æмæ йæ уазæгуарзаг адæмимæ фембæлд. Полюсмæ цæуын, дам, æнцон нæ уыд, фæлæ, зæгъ, æппынæдзух мæ зæрдыл лæууыдысты газет «Советон Ирыстон»-ы коллектив, дзауаг фæллойгæн-джытæ æмæ мын мæ тыхмæ ноджы тых æфтыдтой. Афтæ, дам, мæм каст, цыма уыдон се ‘ппæт дæр мæ фарсмæ уыдысты науыл æмæ иумæ уæлахиз кодтам зындзинæдтыл, иумæ лæ-гæрстам уæлахизы бæрзæндтæм! Æмæ Цæгат полюсы та цы зæрдылдарæн фыст ныууагътам, уый та ныффыстам мæнæ ацы ручкæйæ (хæрдмæ йæ сдардта), кæцы мын балæвар кодтой хуссарирыстойнаг журналисттæ. Радзырдта сын Дзауы улæфгæйæ йæм æнæнхъæлæджы Мæскуымæ куыд фæсидтысты (Цæгат полюсмæ кæй цæудзæн, уый, дам, развæлгъау зыдтон, фæлæ кæд, уый бæрæг нæ уыд). Уый ма, сæрмагондæй, йæ хæлæрттæ Абайты Васо æмæ Мæргъиты Алексийæн раргом кодта ахæм хабар: «Цæгат полюсмæ экспедицийы организаторты фæндыд, цæмæй атомон нау «Арктика»-йы капитан уыдаид ирон нæ, фæлæ уырыссаг, цæмæй Уæрæсейы æнусон бæллиц сæххæст кодтаид уырыссаг адæймаг æмæ уымæ гæсгæ мæн улæфынмæ арвыстой санатори «Дзау»-мæ. Цæгат полюсмæ экспедицийы организатортæ куы фæсидтысты атомон науы экипажмæ, æмæ уыдон куы федтой «Аркти-ка»-йы капитан Кучиты Юри нæу, фæлæ бынтон æндæр адæймаг, уæд экипажы уæнгтæ не сразы сты Цæгат полюсмæ аленк кæныныл æмæ аздæхтысты сæ хæдзæрт-тæм. Уæд экспедицийы организаторты бахъуыд мæнмæ фæдзурын. Æз æвæстиатæй æрæздæхтæн Мæскуымæ. Æмæ атомон нау йæ курс сарæзта Цæгат полюсмæ Ног Зæххыл, цæмæй уырдыгæй рахастаиккам уыцы тырысайы хъæд, кæцыйы 1914 азы Цæгат полюсыл æрсадзын фæндыд Арктикæйы зынгæ иртасæг Георгий Седовы. Мыс Яукы ахуыргонд фæрынчын цингæйæ æмæ амард. Уымæ гæсгæ йæ бон нал сси Уæрæсейы историон бæллиц сæххæст кæнын. Цæгат полюсы тырысайы хъæд куы æрсагътон, уæд фырцинæй мæ цæссыгтæ æркалдысты æмæ ахъуыды кодтон, зæгъын, Уæрæсейы æнусон историон бæллиц сæххæст кодта ирон лæг. Æз мæ сæр иннæрдæм азылдтон, цæмæй мын экипажы уæнгтæ ма федтаиккой мæ цæссыгтæ æмæ ма ахъуыды кодтаиккой, зæгъгæ, иронæн дæр йæ бон у кæуын».

1977 азы Кучиты Юри Дзауы санаторийы куы улæфыд æмæ йæм Мæскуымæ куы фæсидтысты, уæд фæдзырдта Мæргъиты Алексимæ æмæ йын загъта: «Æз цæуын æвæстиатæй, уымæн æмæ мæм Цæгат полюсмæ экспедицийы организатотæ фæдзырдтой тагъдыл». Алекси йын загъта, зæгъ-гæ, дам, дæм иу сахаты фæстæ бацæудзæн. Мæргъийы фырт йемæ ахаста æртæ авджы коньяк æмæ бахатыд Юри Сергейы фыртмæ, цæмæй æвгты бакодтаид уæд, кæд æмæ йæ царды æрцыдаид исты ахсджиаг цау. Кучийы фырт дисгæнгæйæ бакаст Алексимæ, æмæ йæхимидæг ахъуыды кодта, зæгъгæ, æвæц-цæгæн, Алекси базыдта Мæскуымæ йæм тагъдыл цæмæн фæдзырдтой, уыцы сусæгдзинады тыххæй. Фæлæ уый раст нæ уыд, Алекси уыцы ныхæстæ загъта, бынтон æнæнхъæлæджы, йæ уды фæсидтмæ гæсгæ.

Кучиты Юри Цæгат полюсæй куы æрæз-дæхт, уæд Алексийæн загъта, зæгъгæ, уыцы æртæ авджы уыдон банызтой экипажы уæнгтимæ, тырыса Цæгат полюсы сæрмæ куы æрсагътой, уый фæстæ. Ракуывтой Хуыцау æмæ Уастырджийæн, кæцытæ сын æххуыс кодтой экспедици æнтыстджынæй фæуынæн.

Кучийы фыртимæ мæ цыппæрæм фем-бæлд та уыд 2003 азы Цхинвалы кинотеатр «Чермен»-ы. Уым ын сорганизаци кодтой кадджын фембæлд Ирыстоны æхсæнадон минæврттимæ. Æрмæст уæд отставкæйы уыд, «Арктика»-йы «рохтыл» нал хæцыд. Бирæ хъарм ныхæстæ загъдæуыд йæ адресыл. Раныхас дзы кодтон мæхæдæг дæр, мæ фырт Хуриты Батрадз та дзы мадзаламонæг уыд. Зæрдæйæ рацæугæ хъарм ныхæстæ йын загъта йæ раныхасы Дзауы скъола-интернаты раздæры директор Магкоты Эльвирæ дæр. Æппæт уыцы хъарм ныхæстæм хъус-гæйæ, Кучиты Юри йæ цæссыгтæ нæ баурæдта, уæлдайдæр та йын РХИ-йы Президенты Барамындæй йæ риуыл республикæйы уæлдæр хорзæх куы бакодтой, уæд.

Кучийы фырт та уым дæр бахауд журналистты ахæсты. Уый дæр сын лæмбынæг дзуаппытæ лæвæрдта сæ бирæнымæц фарстытæн. Газет «Молодежь Осетии» (ныртæккæ «Республика») та дзы интервью райста æмæ йæ ныммыхуыр кодта 2008 азы майы мæйы «Истребитель льда», зæгъгæ, ахæм но-мимæ. 2003 азы стыр ирон лæг Кучиты Юри фæстаг хатт æрцыд Хуссар Ирыстонмæ. Уый уыд йæ фæстаг балц. Фæзиан 2005 азы. Ацыд ацы дунейæ стыр лæг, фæлæ йе стыр рухс ном цæргæйæ баззад уæлæуыл…