Дарддæр уагъд цæуынц мадзæлттæ РХИ-йы Культурæйы министрад нæ республикæйы библиотектæы ‘хсæн цы конкурс расидт, уый фæлгæтты. 26-æм апрелы конкурсы фæлгæтты Æвзæнгты республикон библиотекæйы уагъд æрцыд мысæн мадзал Ереды трагедийы амæттæгты номарынæн. Мадзал сорганизаци кодтой ацы библиотекæйы кусджытæ сæ директор Тъотъоты Ленæйы сæргълæудæй æмæ нæ горæты 6-æм астæуккаг скъолайы ахуыргæнинæгтæ сæ ахуыргæнæг Дыгъуызты Лианæйы къухдариуæгадæй. Ацы библиотекæйы кусджытæ Ереды трагедийы фæмардуæвджыты номарынæн бацæттæ кодтой стенд дæр.
Мысæн мадзалмæ æрбацыдысты Ирыстоны фысджыты цæдисы æмсæрдар Хъазиты Мелитон, профессор Плиты Гацыр, ХИПУ-йы доцент Дзабиты Зарбег, ХИПУ-йы ахуыргæнæг Плиты Серго, фыссæг Плиты Феликс, РХИ-йы Культурæйы министры хæстæ æххæстгæнæг Дзеранты Джульеттæ, ацы министрады библиотекæты куысты фæдыл сæйраг специалист Дриаты Нателæ, Анахарсисы номыл республикон æмæ Сывæллæтты республикон библиотекæты кусджытæ сæ директортæ Кокойты Валерия æмæ Джиоты Аллæйы сæргълæудæй, Ереды трагедийы фæмардуæвджыты хиуæттæ, нæ горæты 2-æм, 5-æм, 6-æм астæуккаг скъолаты æмæ гимнази «РУХС»-ы ахуыргæнинæгтæ.
Мысæн изæр бацæуæн ныхасæй байгом кодта Æвзæнгты республикон библиотекæйы директор Тъотъоты Ленæ: «Бæргæ та уæ хъæлдзæг мадзалмæ куы æрбахуыдтаиккам, бæргæ Ереды æвирхъау трагеди куынæ æрцыдаид, фæлæ, хъыгагæн, Ирыстон 1989-2008 азты цух нæ уыд трагикон цаутæй. Æрцыд Ереды æвирхъау цау дæр æмæ нын нæ зæрдæтæ нынкъуысын кодта. Бирæ фæхъуыды кодтам, ацы зын темæйыл мадзал ауадзæм æви нæ, ууыл, хъуыды кодтам, зæгъын, ахуыргæнинæгты чысыл зæрдæтæ куы фæриссын кæнæм. Фæлæ аскъуыддзаг кодтам, уадз, æмæ нæ кæстæртæ, Ирыстоны фидæны фæлтæртæ, зоной «нæ хорзмæбæллæг» сыхæгтæ нын дæргъвæтин азты дæргъы цы фыдмитæ фæкодтой, уыдоны тыххæй. Уадз, æмæ зоной Ирыстоны ногдæр истори. Уадз, зоной ирон адæмæн хæлар æмæ знаг чи сты, уыдоны».
Æрæмбырдуæвджыты размæ рахызтысты мадзаламонджытæ – 6-æм астæуккаг скъолайы ахуырдзаутæ: «Ирыстоны ногдæр историйы бирæ трагикон бонтæ ис гуырдзиаг тугмондаг æнæадæймæгты аххосæй. Нæ фыдбоны сыхæгтæ цæрæнбонты стыр æхцондзинад истой ирон лæджы туг ныккалынæй. Æнусты дæргъы гуырдзы ирон адæмæн цы фыдмитæ сарæзтой, уыдонæн дзыхы ныхæстæй зæгъæн дæр нæй. Уыцы фыдбонтæй иу у 1991 азы 18-æм март. Уыцы уалдзыгон бон Ереды хъæуы гуырдзиаг тугмондаг сырдтæ фыдмардæй амардтой æнæаххос дыууадæс лæппуйы, сæ аххосаг уыд, æрмæстдæр ирæттæ кæй уыдысты, уый.
Сæ уалдзæг, сæ хур æнæнхъæлæджы кæуыл ахуыссыд, уыцы лæппуты тæригъæдæй, хæхтæ дæр рызтысты. Сæ удты хъизæмæрттæм дойнаг дур дæр фæрккау фæхаудаид, фæлæ гуырдзиаг сырдтæм ницы хъардта æмæ ирон лæппуты хъизæмарæй истой æхцондзинад.
Ереды трагедийы бабынуæвджыты номæй, мах абон хъуамæ æрымысæм æппæт ирон лæппуты, кæцытæ се ‘взонг удтыл нæ ауæрстой, афтæмæй сæ риуты æмбæрц цыдысты знаджы ныхмæ Ирыстоны рæсугъд сомбоны сæраппонд. О, ныййарæг мад, куыд фидар æмæ фæразон разындтæ! Хъæбулы сæфтæн, дам, арс нæ фæразы, – фæзæгъынц. Фæлæ ирон Мад бафæрæзта, арсæй тыхджындæр разынд. Нæ бары ирон Мад йæхицæн дæр æмæ хъæбулæн дæр æгаддзинад, худинаг сæрмæ æрхæссын æмæ афтæмæй разæнгард кæны йæ кæстæрты Райгуырæн бæстæйы сæрвæлтау хъæбатыр æмæ намысы хъуыддæгтæм, куы бахъæуа, уæд кады мæлæтмæ дæр», – дзырдтой уыдон.
Хъуамæ нæ зæрдыл дарæм гуырдзиаг лæгсырдтæ ирон адæмæн цы фыдмитæ фæкодтой, уыдоны тыххæй. Нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм нæ «дзæбæх» сыхæгтæ цы стыр фыдракæндтæ фæцарæзтой ирон адæмæн, уыдонæй иу цалдæр цауы. 1991 азы цыппурсы мæйы Ереды хъæуы йæ хæдзары фæрæтæй аргæвстой 87-аздзыд Хуыбиаты Ердийы. Тъæнджы-æртхъирæны мæйы фыруазал бонты, гуырдзиаг тугхортæ Хуссар Ирыстонæн нал радтой рухс, уый фæстиуæгæн гуырæн хæдзары амард æртæ ноггуырды. Зæрæдты хæдзары уазалæй амард 11 адæймаджы, кæцытæ уыдысты алы æмæ алы адæмы хæттытæй. Хелцуайы хъæуы амардтой 7 адæймаджы, се ‘хсæн уыд 58-аздзыд Бестауты Нинæ.
Тæргæйтты мæйы 5-æм бон æрдæгæхсæв фæмидæг сты Наниаурийы хъæумæ, хæцæнгæрзтæй нæмгæ сæ разæй ракодтой цыппар æвзонг нæлгоймаджы, кæцыты хъысмæт абон дæр бæрæг нæу. Уыдон сты: Уалыты Федя, Тъехты Анзор, Гуыззыдтаты Таймураз, Гуыззыдтаты Зелим. Гуры районы Плауы хъæуы цур Цхинвалмæ цæуæг автобусæй нæмгæ раппæрстой æвзонг, цардбæллон Дудайты Валикойы æмæ йæ йæ дыккагхæдзар Дудайты Аркадийау судзаггаджы мардæй амардтой. Монастъеры хъæуккæгтæ, дыууæ æфсымæры Хуыгаты Захар æмæ Сергейы æрдæгæхсæв амардтой æмæ сæ сæ хæдзæртты басыгътой. Æмæ чи фæнымайдзæн гуырдзиаг дыкъахыг сырдты фыдмитæ æмæ фыдракæндтæ.
Æрæмысæм Ереды хъæуы фыдмардæй цы 12 лæппуйы амардтой, уыдоны нæмттæ. Уыдон сты: Дыгъуызты Важа, Тъехты Адам, Дзанайты Ибрагим, Тъехты Чермен, Гобозты Омар, Джиголаты Мурат, Джиголаты Ибрагим, Дыгъуызты Иван, Джиголаты Альберт, Тъехты Махар, Гæджиты Гиви, Гæджиты Таймураз. Ацы зынгхуыстыты нæмттæ дзургæйæ, сывæллæттæн сæ къухты судзгæ цырæгътæ, афтæмæй хызтысты залмæ, æрæмбырдуæвджыты размæ. Дыууадæсæй алкæйы тыххæй дæр ахуырдзаутæ бакастысты æмдзæвгæтæ. Сæ нывтæ æвдыст цыдысты экраныл. Зарæг «Зажгите свечи» азарыд 6-æм астæуккаг скъолайы ахуырдзау Наниты Дианæ. Уый фæстæ судзгæ цырæгътæ æрæвæрдтой ацы библиотекæйы кусджытæ Ереды трагедийы амæттæгтты номыл цы стенд бацæттæ кодтой, уым, фæмардуæвджыты нывты бынмæ. Зæрдæмæхъаргæ æмдзæвгæтæ æмæ зарæгмæ хъусгæйæ, æрæмбырдуæвджыты рустыл æруадысты судзгæ цæссыгтæ, æгæрыстæмæй, баумæл сты нæлгоймæгты цæстытæ дæр. Йæ зæрдæ суынгæг æмæ афтæмæй йæ зарæг кæронмæ сæххæст кодта Наниты Дианæ дæр. Æрæмбырдуæвджыты уыцы цæссыгтæ нысан кодтой, кæй нæ ферох сты æрмæст Ереды трагедийы амæттæгты нæмттæ нæ, фæлæ Фыдыбæстæйы сæрвæлтау æппæт фæмардуæвджыты нæмттæ дæр.
Ацы зынгхуыстыты хъысмæт уæлдай трагикондæр уымæн у æмæ сæ дæргъæвтин рæстæджы дæргъы сæ хиуæттæ кæй ницы зыдтой. Æрмæстдæр дыууæ азы æмæ авд мæйы фæстæ, 1993 азы бацис сæ бон РХИ-йы Мидхъуыддæгты æмæ Хъахъхъæнынады министрадтæн се стæгдартæ ссарын. Се ‘ппæт дæр уыдысты Цхинвалы районæй, Уæллаг Чере, Къоркула, Сатихъар æмæ Дменисæй.
Фæмардуæвджыты хиуæтты номæй раныхас кодта Дыгъуызты Никъала: «Æз дæн дыууадæсæй сæ иу – Важайы æфсымæр. 2 азы æмæ авд мæйы зæрдæдзургæ уыдыстæм. Тынг тæригъæддаджы мардæй амардысты. Куы сæ къахтам, уæд уыдоны диссаг чи нæ федта, сæ къæхтæ уыдысты бæстытæ, æгæрыстæмæй, сындзуистæй дæр, семæ ныгæд уыдысты бензины канистратæ. Гуырдзиаг фыдгæнджыты къухæй æдæпптæй нæ хъæууон администрацимæ чи хауы, уыцы хъæутæй фæмард 33 адæймаджы. Стыр бузныг ацы мадзалы организатортæн. Уадз, Ирыстоны æвзонг фæлтæр хæст макуыуал фенæт».
Хæсты фæцæфуæвæг лæппуты фонды хистæр Плиты Мадинæ: «Æз сидын æвзонг фæлтæрмæ, цæмæй макуы ферох кæнат уæ ныййарджытæ, уæ дадатæ æмæ нанатæ цы хъизæмæрттæ бавзæрстой, уыдоны тыххæй. Мæнæн мæ бон не суыдзæн ацы зынгхуыстыты куы къахтам, уæд цы диссæгтæ федтам, уыдоны тыххæй радзурын, цæмæй уæлдай рыст мауал фæкæной ахуырдзауты зæрдæтæ. Уадз, нырæй фæстæмæ цæрут, сабыр арвы бын».
Раныхас кодта Дыгъуызты Важайы идæдз, хæрзаудæн фонд «Память»-ы сæрдар Тедеты Заринæ: «Стыр бузныг зæгъын мадзалы организатортæн. Цалынмæ сын се намонд хъысмæты тыххæй нæ базыдтам, уæдмæ сæ куы агуырдтам, уæд немæ уыдысты æнæхъæн горæт. Куы сæ ныгæдтам, уæд дæр мах куыд куыдтам, афтæ куыдтой иууылдæр. Бузныг уе ‘ххуысæй, æнæ сымах махæн нæ бон не суыдаид уыцы стыр трагедийæн бафæразын».
Фæмардуæвджыты хиуæтты номæй ма бузныджы ныхæстæ загъта мадзалы организатортæй сæ иу – Дыгъуызты Лианæ: «Фæмардуæвджыты хиуæтты номæй стыр бузныг зæгъын сымахæй алкæмæндæр. Дыгъуызты Вани мæ фыдыæфсымæр уыд. Нæ «хорз» сыхæгтæ сфæлхатт кодтой 20 азы трагеди. Уæд та амардтой 13-Коммунары. Нæ хъомылгæнинæгты акæнæм куыд 13-Коммунары цырты, афтæ Ереды трагедийы амæттæгты цырты цурмæ дæр. Сæ ном сæфт никуы уыдзæн. Сæ удтæ цы Ирыстоны тыххæй радтой, абон уым цæры хорз фæлтæр. Ирыстон амондджынæй цæрæд».
Мысæн мадзалы раныхас кодтой Ирыстоны фысджыты æмсæрдар Хъазиты Мелитон, профессор Плиты Гацыр, Дзабиты Зарбег, Дзеранты Джульеттæ. Уыдон се ‘ппæт дæр банысан кодтой, зæгъгæ, нæ хъæуы рох кæнын гуырдзы ирон адæмæн цы уæззау æмæ трагикон рæстæджытæ бавзарын кодтой, уыдоны тыххæй.
Мадзалы кæрон Æвзæнгты библиотекæйы кусджытæ Ереды трагедийы фæмардуæвджыты хиуæттæн бакодтой зæрдылдарæн лæвæрттæ, сывæллæттæн та радтой алыгъуызон чингуытæ, афтæ ма сæ суазæг кодтой адджинæгтæй дæр. Хъазиты Мелитон та сывæллæттæн балæвар кодта йæ чиныг «Удæй зынаргъдæр – сæрибар». Тъотъоты Ленæ куыд банысан кодта, афтæмæй сын мадзал ауадзынæн финансон æххуыс бакодта РХИ-йы Культурæйы министрад. Дзабиты Зарбег та Æвзæнгты республикон библиотекæйæн балæвар кодта йæхи фыст чингуытæ. Уый тыххæй сын библиотекæйы директор загъта бузныджы ныхæстæ.
Æнкъард мадзалæй æрæмбырдуæвджытæ здæхтысты уæззау зæрдæйы равгимæ. Бузныджы ныхæстæ дзырдтой Æвзæнгты республикон библиотекæйы кусджытæ æмæ Дыгъуызты Лианæйæн, ахæм мадзал кæй сорганизаци кодтой, уый тыххæй. Сæ цæстытыл та кинонывтау ауадысты гуырдзиаг æнæадæймæгтæ ирон адæмæн дæргъвæтин азты дæргъы сæ цард зындон кæй фестын кодтой, æппæт уыдæттæ. Æмæ уый афтæ дæр хъуамæ уа, науæд ирон адæм тынг тæнæг зæрдæ, тынг рохгæнаг адæм сты æмæ та тæссаг у, мыййаг та рæстæджы цыдимæ куы айрох уой гуырдзыйы аххосæй цы хъизæмайраджы цæрдтытæ фæкодтам, нæ хуыздæр фыртты нын кæй фæмардтой, æппæт уыдæттæ… Алчидæр хъуамæ йæ зæрдыл дара, гуырдзиаг лæгсырдтæ ирон адæмæн цы фыдмитæ фæкодтой, уыдоны тыххæй, науæд йæ ивгъуыд чи ферох кæны, уымæн йæ сомбон хорз никуы вæййы…
Джиоты Екатеринæ
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.