(Кæрон. Райдиан кæс нæ газеты  18-æм номыры)

…Уæд Георги V сфæнд кодта ирæттыл хинæй рæцæуын. Æртæ азы дæргъы сусæгæй цæттæ кæнын райдыдта хæстон къордтæ, уæлдай æнувыд ыл чи уыд, ахæм адæмæй. Куы йын сцæттæ сты, уæд Цивгомборы уæлвæз сæвæрдта стыр фынгтæ, ирæттæ, дам, мын, активон æххуыс кæй бакодтой, уый цытæн, дам… Сæрмагондæй фæхуыдта, уæлдæр загъдгонд районты зæххытæ байсынæн ын чи æххуыс кодта, уыцы ирон хæстонты. Ирæттæ, кæй зæгъын æй хъæуы, сразы сты йæ хуындыл.

Фынг сæвæрдта цалдæр мин адæймагæн. Цалынмæ адæм фынгтыл æрбадтысты, уæдмæ, æртæ азы цы æфсад цæттæ кодта, уыцы æфсад къордтæ-къордтæй æмбæхст уыд Цивгомборы уæлвæзы алфæмблай хъæдты.

Фынг йæ тæмæны куы бацыд, уæд дзуры ирон уазджыты раздзæуджытæм, цæмæй йын радтой, уымæй размæ сæм кæй тыххæй бахатыд æмæ йын кæй нæ радтой, уыцы зæххыты. Ирæтты раз-дзогтæ та ацы хатт дæр не сразы сты йæ домæныл.

Уæд гуырдзыйы паддзах фæсидт йе ‘мбæхст æфсадмæ, æфсад рафсæрста хъæдæй æмæ цæгъдын райдыдтой æнæхотых ирон уазджыты сæ раздзогтимæ. Уыцы бонæй фæстæмæ рай-дыдта Ирыстоны хъæуты йæ дæлбар бакæнын æмæ куынæг кæнын Мцхетайæ суанг Сурамы æфцæгмæ. Цагъдуæлдай ирæттæн æндæр гæнæн нал уыд – сæхи айстой Гуры фидар æмæ йæ алыварс цæрæн бынæттæй.

Чъичъинадзе йæхæдæг афтæ фыста йæ чиныгы тыххæй:

«Чиныг «Ирыстоны истори» мыхуыры куы уагътон, уæд мын мæ цæстмæ дардтой, цæмæн, дам, дæ бахъуыд ирæтты историйы тыххæй чиныг фыссын?!. Æз сын æмбарын кодтон: уыцы чиныгæн зонæнтæ сæрмагондæй кæй не ‘мбырд кодтон. «Гуырдзыстоны истори»-йыл кусгæйæ мæм æрбахаудысты Ирыстоны тыххæй уыцы зонæнтæ. Ницы дæр сæ æппаргæ акодтон, ницы дæр сæм æфтаугæ бакодтон. Куыд мæм бафты-дысты, афтæмæй сæ бахастон чиныгмæ».

Нырыккон гуырдзиаг ахуыргæндтæ архайынц ууыл, цæмæй дунейæн бауырнын кæной, фыс-сынад сæм нæ эрæйы VI æнусы кæй нæ фæзынд, фæлæ раздæр, Иберийæн Фарнаваз куы пад-дзахиуæг кодта, уæд. Уымæй цасдæрбæрцæй фидар кæнынц, Чъичъинадзейы верси гуырдзиаг дамгъуаты сырæзтмæ ахасты.

Гуырдзиаг фыссынад иртасæг А. Пъатаридзе 1984 азы Тбилисы машинæтæаразæн техникумы ацы темæйы фæдыл лекци кæсгæйæ банысан кодта:

«Гуырдзиаг дамгъæ «А» æвзæры иероглиф «А»-йæ, ома, «аг»-ы формæйæ, «аг» та у ирон дзырд».

Уæдæ хорз уаид, гуырдзиаг «нацийы патриоттæ» сæ хъус фылдæр æмæ хуыздæр куы дариккой сæхи ахуыргæндтæ æмæ классикты куыстытæм. Хъуамæ сын сæ зæрдыл æрлæууын кæнæм, сæ номдзыд ахуыргонд æмæ иртасæг Ахвледиани йæ зонадон куыст «Ирон æвзаджы фæдыл равзæрстгонд куыстыты æмбырдгонд»-ы куыд фыссы, уый:

«Хуссар Ирыстоны бындурон цæрджытæн абоны онг дæр ис сæхи – ирон æвзаджы туаллаг диалект. Туалтæ цардысты централон Кавказы хуссар фарс æмæ хохрæбынты суанг нæ эрæйы I æнусæй фæстæмæ».

Ныр та байхъусæм сæ академик Иуане Джавахишвилимæ. Уый йæ чиныг «Гуырдзиаг наци»-йы фыссы:

«Гуырдзиаг адæмы истори чи иртасы, уыдонæн сæ уавæр вазыгджын у уымæй дæр, æмæ  бæрæг куыд у, афтæмæй Кавказ гуырдзиæгтæн сæ фыццаг райгуырæн бæстæ нæу, уымæ гæсгæ сын нæ хъæуы сæ культурæйы гуырæнтæ ам агурын».

Æндæр гуырдзиаг ахуыргонд Геронти Кикодзе цы загъта, Фæскавказы гуырдзыйы фæзынды тыххæй, уый та алкæмæн дæр зындгонд у.

Мæ зæрдыл лæууы ахæм хабар: Нæуæдзæм азты геноциды хæдразмæ Тбилисы машинæтæаразæн техникумы кæсæн залы та гуырдзыйæн радон хатт бацайдагъ карз быцæу ахæм фарсты фæдыл: «куыд ис фервæзæн гуырдзиаг адæмы знæгтæй, уæлдайдæр та – ирæттæй», ома, уыдон нæм бынтон æввахс сты æмæ уыдонæй фылдæр тасдзинад хъуамæ æнкъарæм. Уыцы рæстæджы залмæ бахызт «Илья Чавчавадзе»-йы æхсæнады уæнг С. Контрикадзе æмæ райдыдта кæсын цæттæ текст:

«1.Демографион уавæр иртасыны фæдыл ауадзгæ анализы фæстиуджытæм гæсгæ рауæрæхгонд æмбырды хайадисджытæ æрцыдысты ахæм хатдзæгмæ: ирон чызджытæ æмхиц сты æмæ тырнынц гуырдзиаг лæппутæм чындзы цæуынмæ, уымæй дæр сæ фылдæр вæййынц бирæсывæллонджынтæ. Гуырдзиаг чызг иронæй куы смой кæны, уæд та æнæхъæн бинонты дæр сгуырдзиæгтæ кæны, уымæ гæсгæ ацы хъуыддаг уромын нæ хъæуы, хъæуы йын ахъаз кæнын, цæмæй дарддæр дæр рæза!

2.Ирæттæ историон æгъдауæй сты фосдарджытæ æмæ ахъаз кæнын хъæуы, цæмæй уыдон бындуронæй кæной фосдарды куыст. Кæй зæгъын æй хъæуы, ахæм бартæ хъуамæ радтæм, æрмæстдæр чи сгуырдзиаг уа, уыцы ирæттæн.

3.Ирæттæй чидæриддæр милицийы кусы, уыдон хъуамæ цыбыр рæстæгмæ сæрибар æрцæ-уой алыгъуызон аххосæгтæм гæсгæ.

4.Цыфæнды сферæйы дæр бюджетон куыст чи кæны, уыцы ирæттæ хъуамæ иууылдæр ист æрцæуой сæ бынæттæй.

5.Ирæттæм нæй национ хиæмбарынад, æнцонæй уæй кæнынц сæ кæрæдзи, уымæй спайда кæнгæйæ, мах хæрзæнцонæй уыдонæн æрæмбырд кæндзыстæм æгæрыстæмæй сæ цуангæнæн хæцæнгæрзтæ дæр, уымæн æмæ нæ сæ ныхмæ хæцын куы бахъæуа, уæд нын, цуангæнæн хæцæнгæрзты йедтæмæ сæм куы ницы уа, уæддæр тынг фæзын уыдзæн.

6.Ирæттæй уæлдæр ахуырдзинад кæмæ ис, уыдоны хъуамæ иууылдæр фæсурæм нæ рес-публикæйæ, цæмæй се ‘хсæн мауал фæзына Джусойты Нафийы хуызæн «ахуыргæндтæ», кæцы йæ адæмæн уырнын кæны, гуырдзиаг зæх-хыл фондз мин азы размæ кæй æрцардысты, уый.

7.Мад кæнæ фыды ‘рдыгæй гуырдзиаг чи нæ уа, уыцы сывæллæттæ хъуамæ æрдыст цæуой гуырæн хæдзæртты. Уыцы хъуыддаг æххæст кæндзысты гинекологтæ, ныридæгæн уыдонæн ис ахæм хæслæвæрд. Ахæм хуызы æнæгуырдзиаг цæрджыты нымæц рæзыны хъуыддаг урæд æрцæудзæн.

8.Мах уыдоны дæлдзиныг кæндзыстæм, фидис сын кæндзыстæм, сæхи ирæттæ хонынæй æфсæрмы куыд кæной, æмæ сæ уыдæтты фæрцы æркæндзыстæм уый онг, цæмæй сгуырдзиæгтæ ой. Стæй сæ, куыд иууыл дæлдæр категорийы адæм, афтæ сæ пайда кæндзыстæм рæнхъон салдаттæй, хъæууонхæдзарадон куыстыты сæ пайда кæндзыстæм, куыд аслам кусæгдых, афтæ.

9.Историон æгъдауæй ирæттæ уыдысты не ‘ххуырстытæ, нæ фыдæлтæ сæ пайда кодтой, куыд æххуырст æфсад, афтæ æмæ сæм нырæй фæстæмæ дæр нæ ахаст уыдзæн ахæм. Ирæттæ се ‘рдзы скондмæ гæсгæ сты нымудзджытæ æмæ сæ ардаудзыстæм кæрæдзийыл.

10. Мадæлон æвзагыл литературæ æмæ истори фидар кæнынц алы адæмы дунеæмбарынад дæр, æмæ иугæр уыдонæй сæ иу дæр нæй ирон адæммæ, уæд сæ æнцонæй сассимиляци кæндзыстæм.

11.Мах не ‘ппæт тыхтæ дæр аздахдзыстæм уыдоны сайынмæ, сæ материалон æмæ монон æргъадтæ сын баивдзыстæм мæнгдзинадæй æмæ сæ баууæндын кæндзыстæм уыдæттыл.

12.Мах се ‘хсæн ссардзыстæм æмцæдисонтæ (уæйгæнджытæ) æмæ сын уыдон æххуысæй эпизод эпизоды фæдыл араздзыстæм æнæсæттон адæмы сафæг трагедитæ, цæмæй бынтондæр ахуысса сæ хиæмбарынад.

13.Фидар сæм кæндзыстæм æнæууæнкдзинад, нозт кæнын, кæрæдзимæ æнæуынондзинад.

Ахæм хинæйдзаг методтæй скъуыддзаг кæн-дзыстæм, гъе, ирон фарст!

Фæлæ уал уый тыххæй мах хъуамæ рахизæм ССРЦ скондæй».

Развæлгъау бакуыстгонд сценаримæ гæсгæ гуырдзиаг интеллигенци равдыста спектакль 1989 азы 9 апрелы. Сæйраг идеолог Кита Буачидзе йæ чиныг «Сау чиныг»-ы 248 фарсыл фыссы:

«1989 азы 9 апрелы æхсæвы гуырдзиаг туг куы ныккалд, уыцы цаутæ райхъал кодтой гуырдзиаг нацийы æмæ нæ æрбангом кодта иууылдæр кæрæдзимæ. Ныр махæн нæ къухы бафтдзæн нæ нысан. Æвæццæгæн гуырдзиаг туг кæй нык-калд, уый Джусойты Нафийæн æрхаста стыр циндзинад, уымæн æмæ уыдонæн сæ рагон бæллиц у, цæмæй мах, гуырдзиæгтæ, скуынæг уæм.

Уымæ гæсгæ 1989 азы 9 апрелы цаутæ кæронмæ суагътой гуырдзиаг интеллигенцийы къухты баст.

Райдыдтой аразын алыгъуызон центртæ æмæ æхсæнадон организацитæ, ирæтты ныхмæ. Райдыдтой митингтæ. Афтæхуыйнæг национ сæрибаргæнæг змæлды центры цæттæ кодтой сидтытæ Гуырдзыстоны ССР Уæлдæр Советы сæрдары номыл Гуырдзыстоны мидрайонты цæрæг ирæтты номæй, цæмæй аивтаиккой Хуссар Ирыстоны автономон область æмæ уыцы сидтытыл  сæ къухтæ тыхæй фыссын кодтой алыгъуызон куыстуæттæ æмæ ахуырадон организациты кусæг ирæттæн.

Цыфæнды хъуыддаджы дæр пайда кодтой архайæг закъæттæй нæ, фæлæ дæластæрдон закъæттæй. Гуырдзиаг наци йæхицæн сæвзæрс-та национ лидер – гуырдзиг антисоветон фыссæг Константине Гамсахурдиайы фырт, психикон æгъдауæй рынчын Звиады. Уый дæр уыд Кита Буачидзейы фæндон.

Уырдыгæй райдыдта Гуырдзыстоны ССРЦ-æй ахицæн кæныны процеcс. Звиад Гамсахурдиа расидт йæ фыццаг лозунг: «Гуырдзыстон –  æрмæстдæр  гуырдзиæгтæн». Цæмæй йын йæ авторитетыл схæцыдаиккой, уый тыххæй йын цыбыр æмгъуыдмæ гуырдзиаг университеты зонадон совет нырма радта кандидатон, йæ уæлвæд та – философон зонæдты докторы ном.

1989 азы 5 ноябры газет «Æрыгон коммунист» мыхуыр кæны уац «Тымбыл фынг»-ы тыххæй, цыран адæмон фронты ревизион къамисы уæнг Каха Лориа журналисттимæ ныхас кæнгæйæ, зæгъы:

«Сахаровы концепци у тынг тæссаг, йæ нысан дардмæ у, конкретонæй махæн, гуырдзиæгтæн у сæфты варинат. Хъуыды ма йыл акæнут: хæдбар республикæ Хуссар Ирыстон… Уæд ма мах, гуырдзиæгтæ та кæм цæрдзыстæм?!»

Æмæ райдыдтой сæхи цæттæ кæнын 1989 азы 23 ноябры горæт Цхинвалы «Сабырадон митинг» ауадзынмæ. Сæ фæнд уыд æбуалгъдзинад саразын! Райдыдтой ирæттæй хæцæнгæрзтæ исын, æнæхъæн сæрды дæргъы архайдтой, цыдæриддæр сæ къухы бафтыд, уыдон æруи-дзыныл. Ахæстæттæй къордгæйттæй сæрибар кодтой ахстыты æмæ сæ ифтонг кодтой хæцæнгæрзтæй. Афганистаны чи службæ кодта, уыдонæй райдыдтой мобилон къордтæ аразын. Ахæм къордтæ арæзтой студентон фæсивæды бархионтæй дæр. Æфсадмæ кæныны рæстæг кæмæн уыд, уыдонæй дæр спайда кодтой. Ахæм дзырдæй, Хуссар Ирыстонмæ хæцынмæ чи ацæуа, уыдон сæрибар уыдзысты алцæмæй дæр. Хæцæнгарзимæ архайын чи нæ зыдта, уыдоны цалдæр мæйы дæргъы цæттæ кодтой гуырдзиаг кадрон афицертæ. Ахуыр та сæ кодтой Гуырдзыстоны Коммунистон Партийы Централон Комитеты агъуысты бын.

Се сценаримæ гæсгæ митинггæнджытæ Цхин-валмæ хъуамæ бацыдаиккой 400 Икарусыл. Фыццаг æхсæз автобусыл хъуамæ бадтаиккой, амæттæгтæн сæ чи хъуыд, ахæм адæм, æмæ ахæмтæн хъуамæ равзæрстаиккой ирон нацийæ адæмы.  7-12 автобустыл та хъуамæ бадтаиккой хотыхджын афгайнæгтæ, бацæттæгонд ахæстæттæ æмæ æндæртæ, уыдоны фæстæ цæуæг ссæдз автобусыл та хъуамæ бадтаиккой, милицийы дарæс кæуыл уыдаид, ахæмтæ æмæ дарддæр – хуымæтæджы адæм, ома, массæ…

«Митинггæнджыты» бацыдмæ гуырдзиаг При-сы развæлгъау æрбадтысты гуырдзиаг «афгай-нæгты» чысыл къордтæ, уыдонæн уыд ахæм хæс: куыддæр колоннæ горæтмæ бацæуа, афтæ хъуамæ фæмидæг уой горæты æмæ ныццæгъдой фыццаг æхсæз автобусыл бадджыты (ома, ирæтты), цæмæй афтæ рауайа, цыма цхинвайлаг ирæттæ ныццагътой сабырдзинады митинг уадзынмæ цæуæг гуырдзиæгты. Уый æфсон фæуыдаид, цæмæй гуырдзиæгтæ афсæрстаиккой æнæхъæн горæтыл æмæ ныццагътаиккой ирон цæрджыты.

Фæлæ горæтмæ куы æрбахæццæ сты, уæд сæ ахæм сценари сæххæст кæнынæн Мæскуыйæ Эдуард Шеварднадзейæ райстой категорион «Нæ!»… Ноджы сын æнæнхъæлæджы сæ фæндаг æрæхгæдтой ирон патриоттæ, кæцытæ кæрæдзийы къухтыл æрхæцгæйæ, цæттæ уыдысты мæлæтмæ дæр. Æмæ гуырдзиаг фарсы бахъуыд ахæм сценарийыл къух сисыны сæр, Эдуард Шеварднадзейы ирон схонгæйæ… Кæй зæгъын æй хъæуы, Шеварднадзе ирæттыл нæ тыхст, уый тарст, ахæм сценари сæххæст кæныны тыххæй Гуырдзыстон æфхæрд куы баййафа  Советон Цæдисы ‘рдыгæй  уымæй.

Фæстæдæр, Тбилисы Хицауады хæдзары раз митинджы Звиад Гамсахурдиа ирæтты «æнæахуыргонд», «хъæддæгтæ», «æнæмбаргæ бырæттæ» схонгæйæ æмæ Эдуард Шеварднадзей-æн «къуындæгзонд ирон» æмæ «цыбыркъух политик»-ы характеристикæ ратгæйæ, ныхасы бар дæтты митингы хайадисджытæй сæ иуæн, кæцы загъта:

«Æз мæ сабибонтæй фæстæмæ зонын Эдуард Шеварднадзе æмæ йе ‘фсымæры дæр, уыдон кæрæдзийæн уыдысты æнæуынон. Æз сын сахуыр кодтон сæ национ равзæрд æмæ куыд рабæрæг, афтæмæй уыдон сты ирæттæ. Уымæ гæсгæ æз фæндон хæссын, цæмæй ацы митинджы райсæм уынаффæ уымæн «Шеварднадзеты» мыггаг хæссыны бар байсыны тыххæй æмæ бахатæм ЗАГС-мæ, цæмæй мыггаг «Шеварднадзе» ивд æрцæуа мыггаг «Шаверданты»-йæ.

Гуырдзыстоны къухдариуæгад кæддæриддæр пайда кодта, ирæттæм национ стратеги æмæ хиæмбарынад кæй нæй, уымæй. Хъыгагæн, уыцы процеcс нырма дæр дарддæр кæны. Уæдæ куыд бамбæрстæуа ахæм хабар: 100 мин ироны кæм цæры, уыцы Гуырдзыстоны нæй иунæг ирон скъола дæр, цыран ахуыр кæной мадæлон ирон æвзаг, 1200 гуырдзиаджы йедтæмæ кæм нæ цæры, уыцы Дзæуджыхъæуы та ис гуырдзиаг астæуккаг скъола, кæцы æрвылаз дæр цæуы капиталон цалцæг.

Æмæ уымæй мах ноджы фидардæр кæнæм гуырдзиаг идеологи, кæцы идеологимæ гæсгæ гуырдзиæгтæ сты Хуыцауы сфæлдисгæ сæрмагонд наци …

ЕЛБАЧИТЫ Афранг

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.