Геноциды рагон æмæ нырыккон уидæгтæ

Тбилисы централон республикон архивмæ цæмæннæ уадзынц, гуырдзиаг чи нæу, ахæм адæмы?..

Уымæн æмæ дзы бирæ ис ахæм æрмæджытæ, кæцытæ дзурæг сты ирон адæмы хъæздыг историйыл. Историон æгъдауæй гуырдзиаг хицауиуæггæнджытæ, сæхи мидæггагон ныхмæлæудтæм æнæкæсгæйæ кæддæриддæр архайдтой ирон адæмы сæ дæлбар бакæныныл, ирæтты хсæн иудзинад кæй нæ уыд, хицæн кæмттыл дихгонд кæй уыдысты, уымæй пайда кæнгæйæ.

Гуырдзиаг интеллигенцийы сæйраг нысан уыд æмæ у мононационалон гуырдзиаг паддзахад саразын. Уымæ тырнгæйæ æдзæсгомæй зыгъуыммæ, кæнæ куынæг кæнынц ирон адæмы историон фæдты. Æмæ цас тынгдæр сайынц, уый бæрц сæ мæнгдзинад тынгдæр æндавы сæ дунеæмбарынадыл.

Уыцы нысанмæ тырнгæйæ гуырдзиаг интеллигенци архайдта æмæ архайы, цæмæй ирон адæмæн ма уа сæхи интеллигенци, уымæн æмæ интеллигенци цы адæмæн ис, уыдонæн ис националон хиæмбарынад, рæзы сæ национ стратеги, политикæ, фидар кæны æхсæнадон хъуыды, тырны рæсугъддæр фидæнмæ, тыхсы йæ фæстагæтты сомбоныл.

Гуырдзиаг интеллигенци иууон Ирыстоны фæаххосджын кодта, раздæр, ома, 1774 азы кæй баиу ис Уæрæсеимæ æмæ 1801 азы Уæрæсейы скондмæ кæй бакодтой Гуырдзыстоны дæр. Уæды онг гуырдзиаг аргъуанты кусджытæ æмæ сæудæджертæ зылдысты Уæрæсейы алы къуымты æмæ æппæт тыхтæй дæр архайдтой, цæмæй Ирыстон Уæрæсеимæ ма баиу уыдаид. 1740-1747 азты гуырдзиаг сæудæджер Арчил Амилахвари йæхи æлдар хонгæйæ Хъызлары уæй кодта сæн æмæ Кайхосро Махателовæн ныфс æвæрдта, йæ хæрæфырты йын усæн кæй ратдзæн, ноджы дзы æлдар кæй скæндзæн, кæд Елиханты (Магкæты) Зурабы амара, уæд, кæцы архайдта Ирыстоны Уæрæсеимæ баиу кæныныл.

Ирыстоны, ома ирон адæмы фыдæлты фæрцы Гуырдзыстон абон паддзахады ном кæй хæссы, уыдæтты кой никуы скодтой æмæ нæ дæр скæндзысты. Гуырдзы сæ паддзахиуæгады тыххæй ирæттæй стыр бузныг кæй хъуамæ уой, уый тыххæй бирæ историон факттæ ис æрхæссæн, кæцытимæ зонгæ сты æндæр адæмтæ дæр, фæлæ иуæй-иу лыстæг хабæрттæ зын ссарæн сты историон чингуыты. Ивгъуыд æнусы дыууынæм азты геноцид, уый фæстæ азты, ома советон дуджы культурон геноцид æмæ æппынфæстаг нæуæдзæм азты райдианæй фæстæмæйы геноцид бæлвырд æмæ зынгонд у, фæлæ дыууынæм азæй бирæ раздæр райдыдтой Ирыстоны хуссар хайы цæрæг ирæтты хъизæмæрттæ гуырдзиаг тыхгæнджыты æрдыгæй. Сæхи бон цы нæ уыд, уый та арæзтой Кавказы наместникты æххуысæй.

1982 азы Хуссар Ирыстоны цæрæг ирæттæй алы æфсæнттæ æмæ фæлывд миты фæрцы Карелы районы æрцæрын кодтой бирæ адæмы, уæлдайдæр Дзамскъы комы, уырдæм-иу Ахалкалак æмæ Ахалцихы рдыгæй æрбафтгæ туркæгтæ арæх кæй ныббырстой, уый тыххæй.

Карелы районы сырæзт 42 ирон цæрæн пункты, кæцытæ советон дуджы уыдысты хицæн колхозтæ.

Гуырдзыстоны хицæуттæ тынг зæрдиагæй ахъаз кодтой, цæмæй ирæттæ Хуссар Ирыстонæй Къахетгоммæ лыгъдаиккой цæрынмæ, уымæн æмæ уырдæм æгæр арæх бырстой кисттæ æмæ сæ фæндыд уыцы район бахъахъхъæнын ирæтты фæрцы, иннæмæй та, ирон адæм Хуссар Ирыстонæй æндæр рæттæм лыгъдаиккой, уый пайда уыд гуырдзыйæн, уымæй Ирыстоны адæмы нымæц бынаты къаддæр кæй кодта, уый хынцгæйæ.

1864 азы гуырдзиаг феодалтæ зæххы реформæтæй сызнæт уæвгæйæ Тифлисы губернийы хицæутты æххуысæй райдыдтой хотыхджын къордтæ аразын æмæ Хуссар Ирыстоны ирон цæрджытæм бырсын: истой фос, тыллæг, сыгътой сын сæ хæдзæрттæ, цæмæй сфæлмæцой æмæ сæ къух сисой Хуссар Ирыстоныл.

1905 азы Хуссар Ирыстоны райдыдтой сæрибары сæрыл тохмæ сидæг змæлдтытæ. Уыцы растадты басæттыны нысанæн Кавказы наместник Воронцов-Дашков Хуссар Ирыстонмæ арвыста уырыссаг æфсæдты, гуырдзиаг æлдар инæлар-адъютант Амилахварийы сæргълæудæй, кæцыйы ныхмæ ирæттæ растадысты хъæбатырæй. Уый фæстиуæгæн мард фесты помещиктæ: Везиришвили, Пав-ленишвили, Амиреджиби, Элиозишвили æмæ Палавандов.

1920 азы инæлар Джугъели Хуссар Ирыстонмæ бакодта гуырдзиаг æфсад, ирон адæмы физикон æгъдауæй куынæг кæныны уæлдай хъæуты фæнык фестын кодта. Ирон растадонтæ йæ нал ауагътой Ручъы æфцæгæй дарддæр, йæ фæн-дæгтæ йын æрæхгæдтой æндæр æфцгуытыл ахизæнты дæр. Уæд Ирыстонмæ фæзынд  Рамишвили, йæхи скодта ирæтты сæрылхæцæг, æрсидт сæм, цæмæй фæстæмæ æрыздæхой сæ цæрæн бынæттæм. Хъыгагæн ыл ирон лигъдæтты иу хай баууæндыдысты æмæ сæ фæндæгтыл ныццагътой.

Геноциды ахæм æгъатырдзинад æмæ геноциды формæ, æвæццæгæн, гуырдзы райстой, сæхиуыл кæй бавзæрстой, уыцы Ага-Махмед-Ханы æгъатырдзинадæй, кæцы Иракли II рæстæджы Тифлисмæ ныккодта йе фсæдты æмæ дзы, гуырдзыйæн сæхи æххуысæй, скуынæг кодта 80 мин гуырдзиаджы.

Æппæт уыдæттæ зæрдыл даргæйæ гуырдзиаг хицауад æмæ интеллигенци агуырдтой алыгъуызон аххосæгтæ, цæмæй бафхæрой, мононационалон республикæ аразынæн сæ чи хъыгдардта, уыцы æнæсæттон ирæтты.

Æмæ сæм фæзынд идейон фæтæг, рагæй фæстæмæ советон хицауадæй йæ уæнгæл уынæг, националист, гуырдзиаг фыссæг Къита Буачидзе, æмæ уый ссардта фæрæз Хуссар Ирыстонимæ хъуыддæгтæ скарз кæнынæн. Йæхæдæг «Сау чиныг» кæй схуыдта, 1990 азы рауагъдад «Ганатлеба»-йы чи рацыд мыхуыры, уыцы чиныджы, Ирыстон æмæ ирон адæмыл тугтæ мысгæйæ æмæ цъыфкалæн кæнгæйæ фыссы, ирон фыссæг Джусойты Нафи 1972 азы газет «Литературная газета»-йы кæй фыста, Хуссар Ирыстон йæ райгуырæн бæстæ кæй у, уыцы зæххыл йæ адæм фондз мин азы кæй цæрынц… Ома, ирæттæ нын нæ истори исынц…

Уыцы чиныджы къухфыст æргом фыстæджы хуызы 1981 азы æрвыст æцыд Партийы Гуырдзыстоны Централон Комитеты секретарь Эдуард Шеварднадземæ, Гуырдзыстоны Фысджыты цæдисы сæрдар Григол Абашидземæ, дыууæ мины бæрц экземпляры та дзы байуæрста йе ууæнчы адæймæгтыл, кæцыты карзæй бафæдзæхста, цæмæй чиныджы текст макæй къухмæ бахауа гуырдзиæгты йед-тæмæ. Уымæн æмæ уæд нырма советон дуг уыд, алцы сын афтæ æнцонæй нæ батадаид.

Йæ чиныджы фыста: «Нæ республикæйы æнæгуырдзиаг цæрджытæм интеллигенци кæй фæзынд, уый тыххæй рæзы сæ мæнг хиæмбарынад, фæзынд сæм претензитæ. Мах, гуырдзиаг адæм, хатыргæнаг, быхсаг адæм стæм, æрмæст «динамо-динамо» хъæр кæнгæйæ нæ фервæздзыстæм не знæгтæй…»

Дарддæр – ноджы фыддæр: «Революцийы агъоммæ ирæттæ иууылдæр сæ мыггæгтæ фыстой гуырдзиаг суффикс «швили» æмæ «дзе»-имæ. Æмæ рæстæг куыд цæуы, афтæ сæ мыггæгтæ ивынц «ев» тæ æмæ «ов»-тæй.

Æмæ сæм чи гуырын кæны ахæм æнкъарæнтæ? Уæлдæр кæй кой скодтон, ахæм интеллигентгæндтæ, ахуыргонды хуыз æвдисджытæ.

Нæ адæмуарзондзинадæн нын æгæрыстæмæй гуырдзиаг дзуттæгтæ дæр не саргъ кодтой, сæ чъылдым нæм фездæхтой, æмæ афардæг сты Израилмæ. Кæй ацыд нæ нæ фæнды, уыдон цæуынц, кæй ацыд нæ фæнды, уыдон нæ цæуынц…»

Стыр диссагæн уыцы «Сау чиныг»-ы къухфыст æрзылд æппæт гуырдзиæгтыл, бакаст æй алчи дæр.

Буачидзейы сидт фехъуыст Эдуард Шеварднадземæ. 1982 азы Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзтыл 60 азы сæххæсты цытæн цытджын æмбырды йæ бирæ афтид æмæ стауæн ныхæсты фæстæ уæддæр бардхъирæн код-та, зæгъгæ, хатырмæ ма æнхъæлмæ кæсут, фыдызгъæл, æхсыр æмæ хъæдуры плæнттæ куынæ сæххæст кæнат, уæд…

Уыцы аз Шеварднадзе фæзылд Гуырдзыстоны æппæт регионтыл æмæ алы ран дæр йæ сæйраг фæдзæхст уыд, цæмæй уæлдай хъусдард здæхт цæуа сывæллæтты гуырынады рæзтмæ. Уыцы ныхас дзы нæ райхъуыст æрмæстдæр… Хуссар Ирыстоны.

Афтæмæй гуырдзиаг шовинисттæ æмæ сæ сæрхъызойтæ æппæт гуырдзиæгты хъуыдыкæнынады ныффидар кодтой, ирæттæ кæй сты тугцъиртæ, гуырдзиаг туг баназынмæ чи бæллы, ахæмтæ.

Гуырдзиаг интеллигенци рахаста ахæм уынаффæ: куыдфæндыйæ дæр хъуамæ ирæттæн бауырнын кæной, Кавказы хохрагъæй ацырдæм, ома, Хуссар Ирыстоны территорийыл ХVI æнусы фæудтæм ирон лæг йæ къах дæр кæй никуы æрæвæрдта, ууыл. Уыцы верси нымадтой тынг æнцон æххæстгæнæныл, уымæн æмæ сæм афтæ каст, цыма ирæттæм нæй ахæм ахуыргонд адæм, гуырдзиаг историкты ныхмæ исты зæгъын чи бафæраза.

Дисдзинад æвзæрын кæны, ирон историктæ гуырдзиаг «нацийы патриотты» ных цæмæннæ къуырынц, кæцытæ зыгъуыммæгондæй рæгъмæ хæссынц З. Чъичъинадзейы чиныгæй хицæн цитатæтæ æмæ уымæй уырнын кæнынц, цыма ирæттæ Кавказы хохрагъы ацы фарс фæзындысты æрмæстдæр ХVI æнусы кæрон.

Æвæццæгæн хъæуы, гуырдзиаг историктæ æмæ æппæт интеллигенцийы кæй уынын нæ фæнды, З. Чъичъинадзейы чиныг «Ирыстоны истори»-йæ уыцы  моментты рæгъмæ рахæссын.

З. Чъичъинадзе фыссы: «Дыууæ поэмæйы «Алгъуызы кадæг» æмæ «Стайы цармдарæг» кæрæдзийыл абарын æмæ сын аназиз кæнгæйæ се стил æмæ дзырдуаты скондмæ гæсгæ Н. Гамрекели æмæ Корнели Кекелидзе æрцыдысты ахæм хъуыдымæ, дыууæ поэмæйы автор дæр кæй у Дауыт Сослан».

Кæнæ: «1320 азы Картлийы паддзах уыд Георги V, кæцыйы гуырдзиаг гуырæнтæ нымайынц «Тæмæнкалæгыл». Уыцы рæстæджы ирæттæ ахстой къуары доны былы онг зæххытæ æмæ сæ къухы уыд Гуры фидар.»

Георгийæн йæ мад уыдис ирон. Уымæ гæсгæ уый хорз зыдта ирон адæмы традицитæ æмæ цардуагон фæтк. Ирæты раздзæуджытимæ æмбæлгæйæ Георги V раразмæ кодта ахæм домæн, цæмæй йын радтой, сæ къухы цы зæххытæ уыд, уыдоны иу бæрæг хай. Ирæттæ не сразы сты йæ домæныл. Уæд сæм бахатыд, цæмæй йын бакæной хæстон æххуыс Аястаны ныхмæ. Ирæтты æххуысы фæрцы Георги V байста ныры Марнеулы, Болнисы, Тетрицхъаро æмæ Дманисы районты зæххытæ.

Елбачиты Афранг

(Кæрон радон номыры)