ИРЫСТОНÆН НОМГÆНÆГ ХЪÆУ

Хъорнис Ирыстоны рагондæр хъæутæй сæ иу у. Уый хауы Знауыры районмæ. Ацы хъæу зындгонд у йæ культурон бынтæй, йæ историон цыртдзæвæнтæй. Хъорнис йæхимид фæцис дыууæ дихы – Дæллаг хъæу æмæ Стыр Хъорнисыл. Стыр Хъорнисыл нымад сты, Хадзмайты алыварс чи цæры, стæй ма Гæджиты мæсыгы алыварс цы цæрджытæ ис, уыдон дæр. Дæллаг хъæуы ма фæсномыгæй хонынц Гынугъ дæр. Æнæуый Хъорнис йæ базыртæ дардыл айтыгъта. Цæвиттон, уымæ хауынц, скæсæны  ‘рдыгæй цы къаннæг хъæутæ ис, уыдон дæр. Сыхгай сæ хонынц Мидтатæ, Танетæ, Къахыр, Дзуары хъæу, Батитæ, Дассетæ, Бигъуылтæ, Бачелитæ, Къодотæ. Уымæй дарддæр ма Хъорнисæгтæ сæхи хонынц Чъециаг, Къахыр æмæ Гæззатæ дæр, афтæмæй Гæззатæ æмæ Хъорнисы æхсæн ис æхсæз километры бæрц. Уыцы хъæутæ паддзахы заманы иууылдæр хаудтой Хъорнисы приходмæ. Хъорнисмæ ма æрбаиу Гыццыл Сыхуат дæр. Уым та цæрæн бынатæн равзæрстой Абай-тæ, Джиотæ, Санахъотæ, Дзанайтæ, Лохтæ, Нартыхтæ. Бæрцæй Хъорнисы цардысты дыууын мыггаджы бæрц – Козатæ, Хаситæ, Уалытæ, Пæррæстатæ, Къадзтæ, Гæбæратæ, Джиотæ, Санахъотæ, Дзанайтæ, Къодотæ, Тегкатæ, Тедетæ, Чехойтæ, Дзуццатæ, Къоратæ, Тасойтæ, Цхуырбатæ, Плитæ, Багатæ, Хъæцмæзтæ. Уый бæрц мыггæгтæ кæм цæры, ахæм хъæутæ, æвæццæгæн, Хуссар Ирыстоны бирæ нæ разындзæнис.

Хъорнис, зæгъгæ, мæсгуыты бæстæ рахуыдтой, уæддæр рæдыд нæ уыдаид. Уымæн æмæ дзы авд мæсыгы ис. Уыдонæй алкæмæн дæр ис йæхи ном: Хадзмайты мæсыг, Самырты мæсыг, Джиуиты мæсыг, Хуыгуты мæсыг, Чехойты мæсыг, Гæджиты мæсыг, Гæбиты мæсыг. Хъæуы цæрæг Джиоты Алекси нын куыд радзырдта, афтæмæй ам фыццаг цæрыны охыл æрбынат кодта Тегкаты Хадзмай. Уый уыдис хорз цуанон æмæ сырды фæдыл цæугæйæ Цъæйы комæй æрхауд Зары бæрзæндтæм æмæ уырдыгæй ракаст Хъорнисы ‘рдæм. Уæд Хъорнисгом æгæндæг хъæд уыдис, фæлæ йæ равæрд йæ зæрдæмæ фæцыдис бацагуырдта дзы уæлвонг бынат æмæ уым  æрцардис. Уырдыгæй ракæсгæйæ йæм алцыдæр зындис армы тъæпæнау. Йæ фарсмæ цæгатырдæм хъæд цæгъдын райдыдта æмæ  арæзта йæхицæн хуымзæххытæ. Уыцы бынат рахуыдтой Уæлхъæу æмæ ис Чъециаг æмæ Хъорнисы æхсæн. Хъæд йедзаг уыдис алыгъуызон сырдтæй. Тынг бирæ дзы уыдис хъæддаг хуытæ. Хъæды æнгуз бæлæстæ бирæ кæй зад, уымæ гæсгæ хъæддаг хуытæ æдзух хордтой æнгуз æмæ, дам, нæрдæй тъæпп хаудтой. Хуытæ-иу цадмæ æрцыдысты æмæ дзы Хадзмай иу амардта. Йæ царм ахæм бæзджын уыд æмæ, дам, æй бадыдагъ кодта æмæ дзы фæрæтыхъæд сарæзта. Æвæццæгæн хуытæ тынг нард æмæ стыртæ кæй уыдысты, уымæ гæсгæ æрхæццæ фæстагæттæм ацы легендæ дæр. Фæлæ ма абон дæр цымыдисон у хъорни-сæгтæн, кæд æмæ чи сарæзта ацы фыдæлтыккон мæсгуыты? Ацы хъæуы ма мæсгуытæй дард-дæр ноджыдæр ис дæс кувæндоны. Хъорнисы хъæуы цæрæг Тасойты Инал куыд загъта, афтæмæй сæхицæн дæр тынг цымыдисон у сæ равзæрды истори. Къарасеты дзуары фæлындзæнтыл, уый федта хуры нывтæ. Хурмæ та куывтой нæ фыдæлтæ. «Иуахæмы йæ куы реставраци кодтой, уæд дзы рахаудтой паддзах Никъалайы æмæ Петр 1 рæстæджы æхцатæ. Уый фæстæ нал разындысты, æвæццæгæн сæ исчи ахаста. Еграйы ма разындис дзæппадзтæ дæр. Стæй ма йæ цæхæрадоны чидæр арф уæрм куы къахта, уæд дзы разындис хъама æмæ фаты цъупп дæр. Уыдон дæр арæзт уыдысты бронзæйæ. Мæнмæ гæс-гæ зæппадзты мард ничи æвæрдта нæ фыдæлты йеддæмæ», – загъта йæ раныхасы Инал.

Цымыдисон ма у мæсгуыты равæрд дæр. Хадзмайы мæсыг авдуæладзыгон уыдис. Æвæц-цæгæн-иу тæссаг рæстæджы  адæм сæхи уырдæм байстой. Дон æм рауагътой зæххы бынты. Хурскæсæнырдыгæй ис Хуыгуты мæсыг. Уый сын уыдис хæстон мæсыг. Йæ къултæ уыдысты тынг бæзджын æмæ фидар. Уый Хадзмайты мæсыгæй бирæ къаддæр у, фæлæ йæ арæзт бирæ фидардæр уыдис. Иннæ мæсгуытæй дон уагъд никæцымæ æр-цыдис, æвæццæгæн, уыдон цæрыны, сæхи кæм бааууон кодтаиккой тæссаг рæстæджы, ахæм мæсгуытæ нæ уыдысты. Хадзмайты мæсыгæн йæ цæгатварс та арæзт æрцыдысты Гæджиты мæсыг, Самырты мæсыг æмæ Гæбиты мæсыг. Хуссарварс та – Джиуиты æмæ Чехойты мæсгуытæ. Хъорнисæгты фидарæй уырны сæ æууæлтæм гæсгæ мæсгуытæ арæзт кæй æрцыдысты нæ рагфыдæлтæ Аланты рæстæджы. Уымæн та æвдисæн сты, зæппадзтæ æмæ цы къахæггæгтæ ссардтой, уыдон. Цы нысан кæны йæ номы равзæрд та? Уæд ма дзæнæттæгтæ Уанеты Владимир æмæ Плиты Муссæ сæ тыхыл уыдысты. Сфæнд кодтой сæ райгуырæн хъæу Чъециагмæ ацæуын æмæ бахатыдысты махмæ, телеуынынады кусджытæм дæр æмæ ацыдыстæм. Диссаг уыд уыдонмæ бакæсын, уæвджыйæдæр, куыд адджын у райгуырæн хъæу, сывæллæттау цин кодтой алы къутæр, алы дурыл дæр æмæ сыл кæд азтæ сæ уæз æруагътой, уæддæр сæ æз не ‘ййæфтон, афтæ цæрдæг цыдысты. Куы сæ афарстон, зæгъын цы нысан кæны йæ номы равзæрд та, уæд мын Владимир радзырдта, зæгъгæ, гуырдзиаг топономистты хъуыдымæ гæсгæ “Хъорнис” рацыд гуырдзиаг дзырд “хъорани”-йæ. Уый та нысан кæны сынт. «Фæлæ уый раст нæу, уыдон нын нæ хъæуты нæмттæ архайынц сæхирдыгонау рацаразыныл, цæмæй дзы нæ фыдæлты фæдтæ фесæфой æмæ нын нæ зæххытæм лæбурой», –  дзырдта мæстæлгъæдæй Владимир. “Бæлвырд у иу хъуыддаг, ирон æвзаджы кæй ис æрбайсгæ дзырдтæ. Уыдонæй сæ иу у дзырд “хъоргъ”. Ацы дзырдæн та йæ бындур у “хъоргъан” æмæ нысан кæны “фидар бынат”. Мæнмæ гæсгæ ацы хъуыды растдæр у. Уымæн æмæ Хъорнисы мæсгуытæ æмæ дзуæртты равæрдмæ гæсгæ ацы хъуыды лæууы хæрзæввахс. Уымæн æмæ тæтæр-монгол куы æрбабырстой æмæ куы  федтой ацы мæсгуытæ, уæд сæ схуыдтой хъоргъан, ома, фидар бынат. Уæдæ Хъорнис сырæзтис ирон-туркаг дзырдты бындурыл æмæ сын иумиагæй ницы ис гуырдзиаг дзырд хъораниимæ. Мæсгуытæ та сæ арæзтмæ гæсгæ сты нæ фыдæлты къухæй сырæзгæ”- уый уыдис Владимиры фидар хъуыды.

Хъæуы цæрджытæ ма куыд банысан кодтой, афтæмæй Хадзмайты мæсыгæн хурскæсæны ʻрдыгæй цы къæдзæх ис, уым ис лæгæттæ къахт. Фæлæ цы нысанæн къахт æрцыдысты, уый абон дæр хъуыдыйаг у хъорнисæгтæн. Бæлвырд у иу хабар, цæрынæн сæ нæ арæзтой, фæлæ тынг зын аразæн кæй уыдысты, ууыл дызæрдыг ничи кæны.

Рагæй фæстæмæ дæр Хъорнис нымад цыдис культурон центрыл. Уымæн æмæ скъола фыццаг хатт ам сырæзтис 1864 азы. Ахуыргæнæгæй та дзы куыста номдзыд рухстауæг Хæныкъаты Никъа. Уым ма фæкуыста Санахъоты Ектиме дæр. Уый райгуырд Дзауы, райста дины ахуырад, ссис диакъон æмæ йæ кусынмæ арвыстой Хъорнисмæ. Уым аргъуаны куыста диакъонæй æмæ уыцыиу рæстæджы куыста скъолайы хицауæй æмæ ахуыргæнæгæй дæр. Уый уыдис тынг кадджын лæг æмæ дзы тынг аргъуц кодтой хъæубæстæ иууылдæр. Зымæджы хъызтбонты-иу къуыригæйтты йæ хæдзармæ бакодта дæрддзæф хъæуты чи цардис, уыцы сывæллæтты. Фæстæдæр ахуыргæнæджы куыст кодта йæ фырт Местъор æмæ дзы фæкуыста суанг йæ амæлæты бонмæ. Ектиме дæр Дзаумæ нал аздæхтис, æрбынат кодта Хъорнисы. Диакъонæй кæй куыста, уымæ гæсгæ сæ хуыдтой Диакъонтæ.

Хъорнисы скъолайæн ис хъæздыг истори. Уырдыгæй би-рæ зындгонд адæймæгтæ рацыдис. Ам ахуыр кодта зындгонд революционер Уалыты Шакро, Ирыстоны фыццаг орденхæсджытæй сæ иу – Козаты Алыксандр. Уый бирæ азты дæргъы фæкуыста ацы скъолайы директорæй. Ацы скъолайы ма ахуыр кодта зынгæ революционер Дзуццаты Арсен, журналист Дзуццаты Димитр, Фыдыбæстæйы хæсты хъæбатыр Козаты Шаликъо, фысджытæ Козаты Исидор æмæ Хазби, Плиты Мария, Дзуццаты Хадзы-Мурат, филологон зонæдты кандидат Плиты Муссæ, драматург Уанеты Владимир, математикæйы зонæдты кандидат Тасойты Ботаз, медицинон зонæдты кандидаттæ – æфсымæртæ Джиоты Всеволод æмæ Енвер.

Хъорнисæгтæ тынг хъыг кæнынц, хъæуы рагон культурон цыртдзæвæнтыл рæстæг йæ дæрзæг арм кæй æвæры, уый тыххæй. Пырх кæнынц цадæггай. Афтæмæй та уыдон сты нæ фыдæлты историйы æвдисæндартæ.

        БЕСТАУТЫ  Валя