Ирыстонимæ бауарзтой кæрæрдзи

НОМДЗЫД АХУЫРГОНД НИКОЛАЙ БУШЫ  РАЙГУЫРДЫЛ СÆХХÆСТ 150 АЗЫ

Хуссар Ирыстоны ӕнахуыр рӕсугъд ӕрдз, йӕ хъӕздыг флорӕ ӕмӕ фаунæ рагӕй фӕстӕмӕ сӕхимӕ ӕлвӕстой бирӕ ахуыргӕндтӕ ӕмӕ ӕрдзиртасджыты. Саргъгӕнӕн дӕр нӕй кавказаг, уӕлдайдæр та, Хуссар Ирыстоны флорӕ сахуыр кӕныны Николай Адольфы фырт ӕмӕ йӕ цардӕмбал Елизаветӕ Александры чызг Бушты хайбавӕрдӕн. Уыдонæн сæ нæмттæ зындгонд уыдысты æмæ ныр дæр сты Хуссар Ирыстоны æмæ сæ Дзауы районы та зыдтой чысылæй, стырæй иууылдæр. Ам ацы зынгæ адæймæгтæ арвыстой сæ царды фылдæр хай. Туалгом сын ссис сæ дыккаг райгуырæн бæстæ. Уыдон кæд а-дунейæ раджы аивгъуыдтой, уæддæр сæ фæстæ ныууагътой арф фæд. Ацы аз 10-æм ноябры зынгæ кавказиртасæг, Ленинграды университеты профессор, Советон Цæдисы Зонæдты академийы уæнг-уацхæссæг Николай Бушы райгуырдыл сæххæст 150 азы.

Николай Буш уыд зынгӕ ахуыргонд, ботаник, уый би­рæ сарӕзта, цӕмӕй стыр академион зонады картӕты фӕзындаид Ирыстон, кӕ-цы расайдта серьезон цымы-дисдзинад йӕ уникалон ӕрдзон- климатон фадӕттӕм гӕсгӕ.

Николай Буш райгуырд 1869 азы 10-ӕм ноябры Вятскы губернийы горӕт Слободскойы хъӕдгӕсы би-нонты ‘хсӕн. Нырма гимназист уӕвгӕйӕ, уый цымыдис кодта æр-дзон зонӕдтӕм, уӕлдайдӕр та – ботаникæмæ, ӕмбырд кодта гербаритӕ. Гимназ каст фӕуыны фӕстӕ 1887 азы бацыд ахуыр кӕнынмӕ Казаны университеты физикӕ-математикӕйы факультеты æрдзон хайадмæ. Зынгæ ботаник А.Я.Гордягины амындмæ гæсгæ ахуыр кодта ботаникæ. Нырма студент уӕвгӕйæ, уый ныффыста ӕмӕ ныммыхуыр кодта йӕ фыццаг зонадон куыст – «Материалы к флоре Вятской губернии», зæгъгæ.

Университет каст фæуыны фӕстӕ Николай фыццаг дыууæ азы куыста Казаны уни­верситеты ботаникон кабинеты цур, фæлæ стæй аскъуыддзаг кодта йӕ ахуыр фæбæрзонддӕр кӕнын, ӕмӕ бацыд Петербургы Хъӕды институтмӕ, кӕцы каст фӕцис 1896 азы 1-аг къӕпхӕны хъӕдзонӕджы номимӕ. Æниу, уӕддӕр хъӕдзонæг не ссис. Фӕлӕ Хъӕды институты ахуыры азтӕм хауынц йӕ фыццаг дыууӕ балцы Кавказмӕ – Талышмӕ ӕмӕ Ныгуылӕн Фӕскавказмӕ (1894-1895 азты), кӕцытӕ йын йе ‘мбарынады ныууагътой стыр тæлмæнтӕ. Кавказы зайӕгойты дунемӕ йӕ цымыдисдзинад Николайӕн, сӕйраджыдӕр, сбӕрӕг кодтой йӕ дарддæры архайд.

1895 азы фӕззӕджы, Хъӕды институт цалынмӕ каст нӕ фӕцис, уӕдмӕ йӕ снысан кодтой горӕт Юрьевы (ныртӕккӕ – Тарту) уни-верситеты Ботаникон цӕхӕрадоны ди­ректоры ӕххуысгӕнӕгӕй. Кавказаг флорӕйы фӕдыл ӕрмӕджытӕ бакусыны, ног зонӕнтӕй  сæ баххӕст кæныны тыххӕй 1896, 1897, 1899 азты Николай Буш ацыд экспедициты Стыр Кавказмӕ, цыран уӕлдай цымыдисимӕ ахуыр кодта хох рагъы бӕрзонддӕр хайы флорӕ. Уырыссаг географион ӕхсӕнады бахӕсмӕ гӕсгӕ уый уагъта иртасӕнтӕ Кавказы хох рагъы ныгуылӕйнаг хайы цъититыл. 1914 азы ныммыхуыр кодта йæ куыстытæ, сæ хатдзæгтæм гæсгæ, Кавказы цъититæ кодтой къаддæр. Уыцы куысты тыххæй Николай Буш хорзæхджын æрцыд Уырыссаг Географион æхсæнады æртæ майданæй (чысыл сыгъзæрин майдан, чысыл æвзист майдан æмæ Пржевальскийы номыл майдан). 1907 азæй фæстæмæ йе ‘ххуысгæнæг ссис йæ цардæмбал Елизаветӕ Буш (йæ чызгон мыггаг – Эндаурова). 1907-1939 азты цардæмбæлттæ архайдтой 18 кавказаг экспедицийы.

Ӕрмӕджытыл, уӕлдайдӕр та сыбыраг флорӕйы фӕдыл кусгӕйӕ, Николай нӕ ныууагъта кавказаг флорӕ ахуыр кӕнын дӕр ӕмӕ «Сыбыры флорӕ»-йы фӕдыл  иртасӕнтӕ бакуыст куы фесты, уӕд ног тыхтимӕ йӕ хъусдард аздӕхта Кавказмӕ. 1917 ӕмӕ 1925 азты уый экспедици сарӕзта Балхъармӕ ӕмӕ Дыгурмӕ, 1928- 1930 азты та – Хуссар Ирыстонмӕ, 1931 азы ногӕй – Балхъармӕ, 1932 азы  та бабрæг кодтой Сомихстоныы хæхтæ, бæл-вырддæр та – Алагезы хох. Ацы экспедициты фӕстиуджытӕ мы-хуыр цы­дысты, сӕйраджыдӕр уацтӕй (арӕх йӕ цардӕмбал Елизаветӕимӕ иумӕ) Ботаникон музейы журналы. 1928 азы газет «Хурзæрин» фыста: «Цъоны хъæуы районы йæ куыстмæ æрæвнæлдта зынгæ ботаник Буш». Хуссар Ирыстоны, Николай сӕмбӕлд ӕрдз сахуыр кӕныны фарстатимӕ, кӕцыты аскъуыддзаг кӕ-нынӕн комкоммæ нысаниуӕг уыд практикӕйы Кавказы уӕлхох районты хъӕууон хӕдзарады планбӕрцон рӕзты тыххӕй. Хуссар Ирыстонмӕ йӕ ӕрвылазон сӕрдыгон балцыты рӕстӕджы зайӕгойтӕм йӕ хъусдардтытӕ ӕркодтой ахӕм хатдзӕгмæ, зӕгъгӕ, ацы хъусдардтытӕ цасфӕнды бирӕнымӕц ӕмӕ алыварсон ма уой, цасфӕнды егъау ма уа иртасӕджы фæлтӕрддзинад, уæддæр практикӕйы сӕвзӕргӕ фарстатӕ, æр-мӕст хъусдардтытыл ӕнцойгӕн-гӕйӕ, нӕй гӕнӕн аскъуыддзаггӕнӕн, хъӕуы стационарон хъусдардтытӕ, хъӕуы зонадон эксперимент! Уый тыххӕй та хъӕ-уы иугӕндзон (æдзухон) ботани­кон стационар саразын. Ӕмӕ уый 30-æм азты реализаци цæуы прак-икӕйы – 1936 азы Советон Цӕдисы Зонӕдты Академийы уæнг- уацхæссæг профессор Н. А. Бушы инициативӕмӕ гӕсгӕ уӕллаг Ерманы арӕзт ӕрцыд Советон Цӕдисы Зонӕдты академийы Хуссар Ирыстоны хӕххон-уыгӕрдӕнты стационар «Буш», кӕцы йӕ куыст райдыдта Николай Бушы комкоммӕ къухдариуӕгады бын. Уыдон архайдтой бынӕттон уӕлхох холладжы базӕ фӕхуыздӕр кӕныны фӕдыл мадзӕлттӕ бакусыныл, зӕххы куысты рӕзтыл, хӕххон-уыгӕрдӕнон хӕдзарад фӕхуыздӕр кӕныныл. Райстой экологион ӕгъдауӕй ӕмӕ низтӕн фӕразон ног картофы сорттӕ ӕмӕ ӕндӕр хъӕууонхӕдзарадон культурæтӕ, райстой зайӕгойты сӕдӕгай хуызтӕ ӕмæ ӕндӕртӕ. Тынг ахсджиаг иртасӕн куыстытӕ уагъд ӕрцыдысты уӕлхохы зынаргъ хойраджы культурӕтӕ схъомыл кӕныны фӕдыл ӕмӕ уазалӕн фӕразон мӕнӕуы сортты интродукцитӕ. Ӕппӕт хатдзӕгтӕ дӕр ӕрвыст цыдысты Советон Цӕдисы Зонæдты Академимӕ. Альпийаг зонӕйы ӕппӕт куыс-тыты фӕстиуӕг ссис зонадон куыст «Ботанико-­географический очерк Кавказа», зæгъгæ.

Николай Буш йӕ зонадон-иртасӕн куысты ӕмрӕнхъ, уӕлдай бирӕ сарӕзта зона­дон кадртӕ бацӕттӕ кӕныны къабазы. Уымӕ Ерманмӕ ӕппынӕдзух цыдысты аспиранттӕ, ахуыргӕндтӕ Мӕс-куыйӕ, Ленинградӕй, Тбилисӕй ӕмӕ раздæры Советон Цӕдисы ӕндӕр зонадон центртӕй. Активон ӕгъдауӕй ахуыргӕндтимӕ ӕм-уыстад кодтой Хуссар Ирыстоны педагогон институты биологон фа-куль­теты студенттӕ ӕмӕ ахуыр-гӕнджытӕ. Абоны онг дӕр ХИПУ-йы биологийы кафедрӕйы бахъ-хъхъӕд ӕрцыдысты гербаритæ, кæцытæ æрæмбырд кодтой Нико-лай æмæ Елизавета Буштæ. Афтæ ма Буштæ Кавказы цы гербаритæ æрæмбырд кодтой, уыдоны фенæн ис Уæрæсейы алыгъуызон зонадон институтты, ахуырадон уагдæтты, бæстæзонæн музейты.

Бушы стационарӕй зындгонд Хъелы цадмӕ у 17-18 километры, цад йӕхӕдӕг ис денджызы ӕмвӕзадæй 2920 метры бӕрзӕндӕн. Ацы цады тыххæй лыстӕггай ныффыста К.Ганс 1903 азы. Хъелы цадӕй ныгуылӕнырдӕм Фидар хохы цъуппыл (денджызы ӕмвӕзадӕй 3000 метры) уыдис уӕлдӕр загъдгонд Бушы уӕлхох ста-ционар. Ерманы хъӕу у Едысы хъӕуӕй 6 километры дæрддзӕгӕн денджызы æмвзадӕй 2300 метры бӕрзæндӕн ӕмӕ уӕвынад кӕны стӕм рӕсугъддзинады ӕрдзы уӕлхох субальпийаг фӕзы. 1865 азы дӕллаг Ерма­ны цард 18 хӕ-дзары (1940 азы – 12); Ерманы ас-тӕуккаг нымадӕй – 28 хӕдзары (фӕстӕдӕр – 20), ӕмӕ уӕллаг Ер-маны та – 22 хӕдзары (фӕстӕдӕр -13).

Хъыгагӕн, 60-æм азты кӕронмӕ бынӕттон хъӕутӕ бынтондӕр фе-дзӕрӕг сты, цӕрджыты иу хай цӕ-рынмӕ ацыдысты Цхинвалмӕ ин-нӕ хай та – Цӕгат Ирыстонмӕ. Бирæ иртасджыты бӕрӕггӕнӕн-тӕм гӕсгӕ, бынӕттон цæрджыты ном хъуыстгонд уыд сӕ дæргъвӕ-тин царды азтӕй. Ерманы хъӕуы бахъхъхъӕд ӕрцыд 1895 азы уӕл-мӕрды дурыл уырыссаг-гуырдзиаг уӕлфыст, цыран фыст ис, зӕгъгӕ, Беджызаты Пепе «ацы дунейы фӕцард 173 азы». Ӕниу ма, Ер-маны хъӕуы 1957 азы 10-æм июн-мӕ цард 1809 азы гуырд Хъороты Агор, афтӕмӕй ууыл 1956 азы сӕххӕст 147 азы.

1941 азы Советон Цӕдисмӕ гитлерон Германы æнæнхъӕлӕ-джы ӕрбабырст фехæлдта сове-тон адæмы сабыр цард. Снысан-гонд æмгъуыдæй фӕстӕдӕр, сӕрды дыккаг ӕмбисы Ленинг-радаей рацӕуын сæ къухты баф-тыд Нико­лай ӕмӕ Елизаветӕйӕн. Сӕ нысан уыд Кав­каз, цыран Хуссар Ирыстоны ботаникон ста-ционары хъуыд бынӕттон пайда-йы зайӕгойты сахуыр кӕныны фӕдыл куыстытӕ адарддӕр кӕ-нын, уӕлхох хизӕнуӕттӕ фӕхуыз-дӕр кӕнын, хъæууонхӕдзарадон культурӕты гъæд уӕлдай бӕр-зонддӕр ӕмвӕзадмӕ скӕнын. Хӕстон рӕстӕджы уавӕрты ацы куыстытӕн уыд стырдӕр ныса-ниуæг.

Науты караван, кӕцытимӕ Ле-нинградӕй Мариинаг доны систе-мӕйыл рацыдысты ӕмкъæйттӕ Буштӕ, цыд сындӕггай. Николай рацыд рынчынӕй, фӕлӕ йӕ уа-вӕр тӕссаг нӕ уыд. 72-аздзыд Ни-колаймӕ уӕнгрогдзинад фаг уыд. Афтӕ зынд, цыма Кавказмæ ныц-цӕугӕйæ, уый уым ногӕй кусдзӕн æххӕст тыхтӕй. Фӕлӕ 1941 азы 1-ӕм августы караван горӕт Бе-лозерскы цур куы уыд, уӕд Нико-лай Адольфы фырты цард ӕнӕн-хъӕлӕджы аскъуыд: фынӕйӕ йӕ зӕрдӕ йӕ кусынӕй ӕрлӕууыд. Ныгӕд  ӕрцыд горæт Белозерскы, фæлæ цыран, уый абон дæр бæ-рæг нæу. Кæд йæ ингæн сæфт æрцыд, уæддæр йæ ном рох никуы уыдзæн. Йæ зонадон куыстытæ, кæцыты нымæц у 150  фылдæр, ахсджиаг сты ныр дæр, пайда сæ кæнынц нырыккон ахуыргæндтæ, стæй стыр пайда хæссынц сомбоны æрдзиртасджытæн дæр. Елизаветӕ Андрейы чызг йӕ цардӕмбалы баныгӕдта ӕмӕ йӕ фӕн-даг адарддӕр кодта. Уый ӕрцыд Кавказмӕ ӕмӕ уӕдӕй фӕстӕмæ суанг 1960 азы онг ӕнæаздӕхгӕйӕ куыста Хуссар Ирыстоны ботани­кон стационары. Уый  лӕггад кодта ӕмӕ уагъта егъау рухстауӕн куыст бынӕттон цӕрджыты ‘хсӕн.

Йӕ зындгонд ӕмкъай Нико­лай Бушы мысыны тыххӕй ӕмӕ бузны-джы нысанӕн Елизаветӕ уымæн сӕвӕрдта бӕрзонд гранитон мону-мент ахӕм фыстимӕ: «Николай Адольфы фырт Буш, Советон Цӕдисы зонæдты Академийы уæнгуацхæссæг, биологон зонæдты доктор, профессор. Райгуырд 1869 азы 10-æм ноябры, амард 1941 азы 1-æм августы Ленинградæй эвакуацийы рæстæджы. Хуссар Ирыстоны Хæххон-уыгӕрдӕнты стационары бындурæвӕрӕг, кӕцы ӕрдӕг ӕнус снывонд кодта Кавказ сахуыр кӕныны тыххӕй”.

Елизаветӕ Буш амард 1960 азы 12-ӕм сентябры Ленин­грады, фӕлӕ йӕ фӕдзӕхстмæ гæсгӕ, йæ мард буары рыг пырх æрцыд Ер-маны хæххон-уыгæрдæнон стационары территорийыл. Ам ӕмкъӕйттӕ Буштӕн ӕвӕрд æрцыд цыртдзӕвӕн, афтӕ ма горӕт Цхинвалы уынгтӕй иуы схуыдтой сӕ номӕй. Бынтон æнæнымæц та сты сæ номæй хуынд зайæгойтæ. Кавказы зайынц Бушы мæнæргъы, Бушы уагълы æмæ æндæртæ. Иууыл егъаудæр зæрдылдарæн бынат -цыртдзæвæн та ис Кавказы фæдзæхст бынаты, Имереты хæххон бæсты. Районы тæккæ арфдæр æмæ егъаудæр цад дæр хæссы Н.А.Бушы ном. Цады фæзуат у 92500 кв.метры, йæ æрфæн та – 24 метры.

Абон ма Ерманы хъæуы Хæххон уыгæрдæнты стационарæй баззад æрмæстдæр дурæй амад хæдзæрттæ, стæй дурæй конд быруйы кæлæддзæгтæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ Бушы цыртдзæвæн  бабæрæг кæнынц ботаниктæ æмæ исто-риуарзджытæ.

Æрмæг мыхуырмæ

бацæттæ кодта

ДЖИОТЫ Екатеринæ