Йӕхи сфӕлдыстадон дунейӕн – ӕцӕгӕлон…

Æртын азы размӕ ахицӕн цардӕй, фӕлӕ ӕртын азы дӕр махӕн фаг нӕ разындысты, цӕмӕй йын йӕ бынат ссардтаиккам Ирыстоны, ирон аивады хӕзнадоны. Агурын дӕр дзы ницы хъӕуы, ӕрмӕст ӕй ӕргом зӕгъӕм, чи уыд ацы лӕг ирон адӕмӕн, цахӕм фӕд ныууагъта, цас балӕггад кодта йӕ радтӕг адӕмӕн. Цас хъуамӕ фыссӕм ӕмӕ дзурӕм афтӕ: «Гуырдзыстоны цард, гуырдзиаг аивадӕн лӕггад кодта ӕмӕ йыл гуырдзы фыссӕд, уыдон ын кад кӕнӕд»…

Бӕргӕ Гергиты Валери дӕр Ирыстоны куы цӕрид ӕмӕ Ирыстоны куы кусид, фӕлӕ Ирыстоны цӕргӕйӕ ӕмӕ кусгӕйӕ уыцы Гергиты Валери нӕ уыдзӕн. Бӕргӕ Ирыстоны куы цардаид ӕмӕ куыстаид Уалыты (Валишвили) Владимир дӕр, фӕлӕ уӕд Ирыстонӕн ницы сарӕзтаид… Уд ӕмӕ фарнӕй ирон нӕ уыд, зӕгъут? Уӕдӕ ма йын нӕ цӕст лӕмбынӕгдӕр рахӕссӕм йе сфӕлдыстадон царды фӕндагыл.

Фыццаг ирон профессионалон кинорежиссер райгуырд Тбилисы, фӕлӕ йӕ ныййарджытæ уыдысты Хуссар Ирыстоны, Знауыры районы Дзæгъæлкомы хъæуы цæрджытæ. Уалыйы-фырт ахуыр дӕр кодта Тбилисы 104-æм (ирон) скъолайы. Уæд равзæрд киномæ йæ цымыдис сомбоны зындгонд режиссерæн – ахуыр кæнынмæ бацыди, фæстæдæр «Грузияфильм»-ы ном чи райста, уыцы Госкинопромы студийы дыууæазон курсытæм. Ам фæбæрæг йæ æвæджиауы курдиат. Бынтон æвзонгӕй йæ сæхицæн æхууысгæнæгæй равзæрстой ахæм зындгонд режиссертæ, куыд Марков æмæ Калатозов.  Уалыйы-фырт Мæскуыйы ВГИК-ы  куы ахуыр кодта, уӕд йæ курсон куыст уыдис йæ райгуырæн хъæу Дзӕгъӕлкомы тыххæй. Ахуыр куы фæцис, уæд «Мосфильм» -ы систа йæ фыццаг нывæфтыд фильм «Спинклер». 1936-æм азы йæ кусынмӕ айстой киностуди «Грузиафильм»-мӕ ӕмæ уым куыста, цалынмæ йæ бон кусын уыди, уæдмæ. 1947-æм азы йæ фильм «Ушба» ссис Венецийы 8-æм кинофестивалы уæлахиздзау. Уый уыдис стыр æнтыст. Ирыстоныл, ирон темæйыл систа 300-йæ фылдæр кинонывы, сæ фылдæр – документалон. Фӕлӕ уæддæр йæ сæйраг куыстыл нымад у «Фатимӕ».

Афтӕ зӕгъӕн ис ӕмӕ ирон культурæйы Уалыты Владимир у трагикон фигурæ. Уый тыххæй, æмæ йæ Ирыстоны иугай адæймæгты йедтæмæ ничи зыдта ӕмӕ зоны. Бирæтæ афтæ дæр фыстой ӕмӕ дзырдтой, уый, дам, ирон культурæмæ æппындæр ницы бар дары. Ахæм ныхæстæ арæхдæр кодтой, Уалыйы-фырты сфæлдыстад ирон адӕммӕ кæй аххосæй нæ хæццæ кодта, уыдон. Ирон адæмæн кад чи кæны, уыцы иумæйагнацион хæзнатæ амцæф-умцæфтæй нæ, фæлæ æмткæй ног фæлтæртæм адæттыны традици Ирыстоны культурæйы нæма ныффидар. Цымæ нæм ахæм хъæздыг кинематографи ис, уыйау Уалыйы-фырты сфæлдыстадыл ӕддӕмӕ хӕцыдысты, йӕ кой кӕнын дӕр нӕ уагътой. Афтӕмӕй та Уалыты Владимир кæд Гуырдзыстоны куыста, уæддæр ӕппынӕдзух йе ‘ргом здæхт уыди ирон адæмы цардмæ, Ирыстонмæ. Йæ рæстæджы Цæгат æмæ Хуссары цыдæриддæр ахсджиаг хъуыддæгтæ цыди, уыдонæй йæ иувæрсты ницы аивгъуыдта – се ‘ппæт дæр æвдыст æрцыдысты йе сфæлдыстады. Гуырдзы йӕ сӕхӕдӕг ӕнæхъуаджы нæ рахуыдтой Ирыстоны азфыссæг. Уый æнцон нæ уыди. Грузияфильмы кус, афтӕмӕй дæ тематикон репертуар сыгъдӕг ирон темæйыл араз – уый йæхæдæг нымаинаг, диссагӕн хæссинаг у. Ирӕттӕй Гуырдзыстоны цал ӕмӕ цал зындгонд культурæйы архайæджы уыди Сухиты (Сухишвили) Иликъойӕ райдайгӕйӕ, фӕлӕ дзы Уалыйы-фырты йедтӕмӕ чи балæггад кодта Ирыстонæн? Ничи. Барататы (Бараташвили) Николоз, Гуыдиты (Гудиашвили) Ладо ӕмӕ бирӕ ӕндӕртӕ ныллӕгдӕр ӕмвӕзадмӕ не схызтысты, фӕлӕ сӕ «ирон дӕн» зӕгъын дӕр никуы никӕй цӕст бауарзта. Джугашвили Иосебы кой ма кӕнгӕ дӕр цы кӕнӕм – уымӕй ӕппӕтхъомдӕр Хуыцау дӕр нӕ уыд, ничи йӕ хъыгдардта йӕхи ирон схонын, фӕлӕ йӕ гуырдзиаг къӕдзил мӕрдтӕм дӕр йемӕ ахаста. Уалыйы-фырт та йӕхи снывонд кодта ирон адӕмы культурон рӕзт ӕмӕ размӕцыдӕн. Йæ бирæ куыстытæй куыннæ уыдаид идеологон заказтæ дæр, уæлдайдæр та Хуссар Ирыстоны тыххæй цы иста, уыдонæй, фæлæ уыдон иугæйттæ сты, режиссерæн та йæ куыстытæ сæдæгæйттæ сты иумæйаг ирон фарстытыл: «Джимарайы хох» (1938-æм аз), «Бæрæгбон Аланты зæххыл» (1983-æм аз), «Тугъанты Махарбеджы тыххæй» (1976-æм аз), «Абайты Васо» (1988-æм аз), «Хæхты райгуыргæ аивад» (1984-æм аз) æмæ бирæ æндæртæ. Фӕлӕ уæддæр историон кинофильм «Фатимӕ», кæй зæгъын æй хъæуы, Уалыты Владимиры сфæлдыстады æппæты сæйрагдæр ӕнтыст у. Сцæттæ  1959 азы, Хетæгкаты Къостайы райгуырдыл 100 азы бонмæ. «Фатимӕ» уыдис стыр фæзынд канд Ирыстоны нæ, фæлæ æнæхъæн Советон Цæдисы культурон царды дæр. Францы, Венгрийы, Румыны, Англисы – ӕдӕппӕт 87 бæстæйы фыццаг хатт базонгæ сты ирон цардыуагимæ. Уый тыххæй фыссынц нæ хæлæрттæ Болгари æмæ Чехийæ», – фыста журнал «Советский экран». «Фатимæ» – сдзырдта иронау, «Поэма любви и свободы», «Фатима в Лондоне», «Первый осетинский художественный фильм» æмæ цынæ сæргæндтæ уыди фильмы фæдыл фыстӕрцӕуӕг бирæнымæц уацтæн Ирыстоны, Гуырдзыстоны, Кæсæджы, Дагъыстаны, Уæрæсейы, стæй фæсарæйнаг газетты дæр. Ахæм хъомысджын информацион уылæн нæ мынæг кодта, «Фатимæ»-йы куы истой, гъеуæд дæр æмæ экраныл куы фæзынд, уый фæстæ дӕр. Иронмӕ йӕ раивтой 1965-æм азы. Дубляжыл куыстой Дзæуæджыхъæуы. Текст сирон кæныныл архайдтой Цæгат æмæ Хуссар Иыстоны зындгонддӕр артисттӕ – Тæбæхсӕуты Владимир, Гасситы Рая, Темыраты Дауыт æмæ æндæртæ. Сæйраг персонажтæй сæ иуы Ибрагимы сирон кодта Уæрæсейы Федерацийы сгуыхт артист Тлаттаты Бексолтан. «Валодяимæ æз базонгæ дæн, киноныв «Фатимæ» иронмæ куы ивтой, уыцы рæстæг. Тынг уæздан адæймаг мæм фæкасти фыццаг бонæй фæстæмæ, хъæрæй ныхас дзы ничи фехъуыста, уыцы фæлмæн ныхас кодта алкæимæ дæр. Тынг уарзта ирон æвзаг, стæй ирон аивад. Киноныв иронмæ раивыныл ма архайдтой Мерденты Юри ӕмӕ ӕндæртæ, се ‘ппæт мæ зæрдыл нал лæууынц. Фатимæйы Гасситы Рая сдзурын кодта иронау, Темыраты Дауыт – Джамбулаты, æз та – Ибрагимы. Æмæ раст цыма мæхи удыхъæд уыди, афтæ æввахс æй райстон мæ зæрдæмæ. Куыст дæр, мæнмæ гæсгæ, хорз рауади. «Фатимæ» иронау тынг фæцыди адæмы зæрдæмæ, хуымæтæг адæмæй райдай æмæ аивадиртасджытæй фæу – алчидæр дзы æппæлыди. Раст, дам, цыма иронау ист у, афтæ рауади, зæгъгæ, дзырдтой. «Фатимæ» гуырдзиагау куыд зæлы, стæй уырыссагау дæр, уымæй тыхджындæр æмæ зæрдæмæхъаргæдæр рауади иронау,- фыстой алыхуызон газеттæ. Æмæ уый æнæмæнг уыди Владимиры æнтыстдзинад. Ирон æвзаг, ирон культурæ иттæг хорз кæй зыдта, уый фæрцы. Уалыйы фырт фыццаг ирон кинорежиссер у, æмæ хъуамæ бæрзонд æвæрд уаид йæ ном, йæ хуыддæгтæ фæлтæрæй -фæлтæрмæ хъуамæ лæвæрд цæуиккой… Афтæ æмбæлди йенырмæ дæр. Йæ ном цæрæнбонты адæмы зæрæдæйы цæмæй баззайа, йæ аивад ын цæмæй зоной æмæ нымайой, уый мæ фæнды. Уадз æмæ йæ номыл уа скъола кæнæ уынг дæр. Уый аккаг у Валодя», – фыссы Тлаттаты Бексолтан.

Фильм «Фатимӕ» легендарон канд уый тыххæй нæу, æмæ ирон поэзийы гени Хетæгкаты Къостайы уацмысмæ гæсгæ ист кӕй у. «Фатимæ» ма легендарон у, ахæм диссаджы æнтыст ын кæй уыди, алцæмæй дæр фыццаг кæй уыди, уый тыххæй. Æмæ йæ диссæгтæ нырма дæр нæ фесты – дзæвгар дзы ис, фæсэкран чи баззад, ахæм цымыдисон хъуыддæгтæ. «Цæвиттон, Уалыйы-фырты фæндмæ гæсгæ дыууæ сæйраг ролы – Джамбулат æмæ Ибрагимы хъуамæ ахъазыдаиккой бынтон æндæр актертæ, – дзырдта Цæгат Ирыстон-Аланийы адæмон артист Мамсыраты Тасолтан. – «Фатимӕ» исын куы райдыдтой, уæд Уалыты Валодя æрбацыди ирон театрмæ, массовкæты чи архайдтаид, ахæм адæм агурæг. Адæм ссарын, дам, зын нæу, фæлæ мæн хъæуы сыгъдæг ирæттæ, зæгъгæ, уыди йæ ныхас. Долидзе сæйраг режиссерыл нымад у официалонæй, фæлæ дзы цы кусæг уыди, уый æз нæ зонын. Мах уыдтам æрмæстдæр Уалыйы-фырты, фильм исгæйæ. Спектакль «Фатимӕ» цыдис дыууæ театры дæр – ироны æмæ уырыссаджы. Джамбулат æмæ Ибрагимы ролтæ уырыссаг театры лæмæгъдæр уыдысты, ироны та уыцы ролты тыхджын актертæ архайдтой. Джамбулаты хъазыдис Таугазты Гаврил, Ибрагимы – Цæрукъаты Алыксандр. Мах та дзы, фæсивæд, массовкæты архайдтам. Иу заман нын спектаклы фӕстӕ фехъусын кодтой, мачи ацæуæт, зæгъгæ. Уазджытæ нæм ис, æмæ, дам, нæ ныхасæн агурынц. Уазджытæ Гуырдзыстоны киностудийæ разындысты. Радзырдтой нын, мах «Фатимӕ» исынмæ хъавæм æмæ æрбацыдыстæм спектакль фенынмæ – чи дзы хъазы, чи нын дзы рабæздзæн, зæгъгæ. Нæ зæрдæмæ, дам, тынг фæцыди, Фатимӕйы ролы чи ис, уый, фæлæ мах бынтон æвзонг чызг агурæм, æмæ нын æрмæст уымæй фауинаг у – ахызт уыцы карæй. Фæлæ мæнæ дыууæ иннæ артисты чи сты, уыдон нæ сæ дыууæ дæр хъæуынц, æрмæст иумæ куыд хъазой, афтæ. Ам, спектаклы, цы ролты хъазынц, кинофильмы дæр нæ афтæмæй хъæуынц, зæгъгæ, Джамбулат æмæ Ибрагимы ролты. Уыл ныхас ахицæн. Фӕлӕ иу афон Таугазты Гаврилы Цхинвалы театр йæхимæ кусынмæ ахуыдта, Хуссар Ирыстон йæхи декадæмæ цæттæ кодта, æмæ нæм рæстæгмæ фæкæс, зæгъгæ. Фæлæ хъуыддаг афтæ рауад, æмæ Гаврил уым кусгæйæ баззад. Уалынмæ «Фатимæ» исын райдыдтой. Гаврил кæм уыди, уый зыдтой, Алыксандры номыл та тел телы фæдыл æрвыстой Тбилисæй, фæлæ сын Алыксандр йæхæдæг ницы зыдта – нæ йын сæ схъæр кодтой…».

Уый та нын, Ирыстоны чи цард, сӕ мыггӕгтӕ иронау чи фыста, уыцы ирӕтты ирондзинад!

Æвзонг æмæ астæуккаг кары фæлтæрæй афтæ зæгъæн нæй, фæлæ хистæртæй ацы киноныв иронау чи нæ федта, ахæм, æвæццæгæн, зын ссарæн уыдзæн. Фенæн æй уыдис Дзæуæджыхъæуы егъаудæр кинотеатрты, æвдыстой йӕ Ирыстоны алы хъæуты дæр. Йæ диалогтæ æмæ монологтæ адæмы хсæн базырджын ныхæстæ систы. Фӕлӕ «Фатимæ» иронау фесæфт. Йæ кой, йæ хъæр дæр нал ис. Культурæйы официалон уагдæтты æвæрд кæм хъуамæ уаид, уым иу ран дæр нæй. Уый æрхæндæгыл æфтауы адæймаджы æмæ йæ дисы дæр æппары: Уый бæрц хъару кæуыл бахардз, афтæ тынг чи рафидыдта, уыцы национ хæзнайæ иу копи бавæрын дæр Ирыстонæн йæ бон нæ баци. Æмæ уæд цæуыл хъуамæ дзурæм! Афтӕ рауади ӕмӕ уыцы дуджы Гуырдзыстоны цӕрӕг ӕмӕ кусӕг Валишвили Владимир иунӕгӕй ирондӕр разынд Ирыстоны цӕрӕг ирӕттӕй. Зындгонд режиссеры хæрæфырт Леонтьев Анатоли рагæй архайы йæ номдзыд мадыфсымæры ном сæнусон кæныныл, Ирыстоны йын йæ лæггæдтæн цæмæй æмбæлон аргъ скæной, ууыл. Уалыйы-фырты сфæлдыстадон бынтæ сæйраджыдæр сты Гуырдзыстоны архивты æмæ уыдон цæмæй къухы бафтой, уый тыххæй хъæуы падзахадон æмвæзад æмæ  материалон фæрæзтæ. Анатолийæ хуыздæр ничи зоны йæ мады фсымæры цард æмæ сфæлдыстады тыххæй, хъомыл кодта йæ разы, суанг йæ амæлæты онг дæр уыди йæ фарсмæ. Анатолийы ныхæстæм гæсгæ, йæ мады фсымæр тынг æнувыд уыди Ирыстоныл, хорз ын зыдта йæ истори, йæ культурæ. Йæ мыггаг ын Валишвили куы ныффыссын кодтой, уæддæр уый тыххæй сразы, цæмæй йын бантыстаид йæ фыдыбæстæйæн исты саразын. Анатоли фыссы: «Йæ царды фæстаг азтæ уæззау рауадысты. Æгъатыр низ ын йæ уæнгтæ сбаста – кусыны фадат ын нал лæвæрдта. Æмæ йæ тынг фæндыд, цæмæй йын Ирыстоны дзыллæтæ саргъ кодтаиккой йæ фæллæйттæн. Гуырдзыстоны культурæйы министрад, сæ кинематографистты цæдис  официалонæй арвыстой фыстæг Цæгат Ирыстоны хицауадмæ. Сæ куырдиат уыди ахæм: Ирыстонæн, йæ культурæйæн Уалыйы-фырт цы стыр хæрзиуджыты бацыд, уый тыххæй йын Хетæгкаты Къостайы номыл преми саккаг кæнын. Валодя тынг æнхъæлмæ каст дзуаппмæ. Мæн рарвыста фыстæджы фæдыл 1988-æм азы. Фыстӕг 5 боны фӕагуырдтам премиты фæдыл къамисы, фӕлӕ… Бынтон нырхæндæг мæ мады фсымæр. Дзырдта, зӕгъгӕ, никуы цыдтæн хорзæхты фæдыл, ницы мæм кæсы Венецийы фестивалы Гран-При, Советон цæдисы хорзæхтæ дæр – мæ куыстæн мын мæхи адæм саргъ кæной, уымæ бæллын рагæй фæстæмæ…».

Хъыгагæн, нæ сæххæст йæ  бæллиц…