Биазырты Алыксандры райгуырдыл сæххæст 115 азы

   Биазырты Алыксандр Харитоны фырт стыр хайбавӕрд бахаста ирзонадмӕ.Уый уыд адӕмон сфӕлдыстад иртасӕг ӕмӕ ӕмбырдгӕнӕг, ирон ӕвзаджы методикон ӕмӕ ахуыргӕнӕн чингуыты автор, Нарты кадджытӕ ӕмӕ ирон литературӕ иртасӕг, курдиатджын ахуыргӕнӕг ӕмӕ куырыхон зондамонӕг. Йӕ иртасӕнтӕн фольклористикӕ, ӕвзагзонынад ӕмӕ литературӕйы  фадгуыты ис егъау зонадон  нысаниуӕг  ӕмӕ актуалон сты абоны онг дӕр. Цымыдис ӕй кодта канд филологи нӕ, фӕлӕ ирон адӕмы истори ӕмӕ этнографи дӕр. Йӕ разылӕууӕг хӕстӕ ӕмӕ проблемӕтӕ скъуыддзаг кодта ӕнтыстджынӕй.

   Алыксандр райгуырд Цӕгат Ирыстоны Æрыдоны  1906 азы 16 январы. 1914 азы бацыд Æрыдоны семинары райдиан скъоламӕ. Скъола каст фӕуыны фӕстӕ 1925 азы ссис Дзӕуджыхъӕуы Адӕмон ахуырады хӕххон институты студент. Фӕлӕ йын рӕуджыты низ йӕ ахуыры фӕндӕгтӕ ӕхгӕдта ӕмӕ институты дохтыр Мысыкаты Мӕхӕмӕты  амындмӕ гӕсгӕ Алыксандр климат фӕивыны тыххӕй  æрцыд Хуссар Ирыстонмӕ. Банысангонд институты Хуссар Ирӕй ахуыр кодтой цалдӕр студенты. Уыдонӕй сӕ иуы фыд Санахъоты Къола куыста Цхинвалы Рухсады адӕмон къамисариаты. Уый ̓руаджы Алыксандр 1926 азы  нысан ӕрцыд Громы хъӕуы райдайӕн скъолайы гӕсӕй. Ам базонгӕ зынгӕ революционер Санахъоты Матеимӕ: «Мате уыди стыр зӕрдӕхӕлар адӕймаг ӕмӕ мын бирӕ ӕххуыс фӕци, скъолайӕн-иу сугтӕ афоныл ӕрбаласын кодта, исты хъаугъаты-иу скъолайы фарс рахӕцыд. Æмӕ йӕ рухс фӕлгонц абон дӕр ма мӕ цӕстыты раз лӕууы» – æрымысыд-иу Алыксандр.

    Афӕдзы фӕстӕ, йе ̓нӕниздзинад куы фӕхуыздӕр, уӕд фӕстӕмӕ аздӕхт Дзӕуджыхъӕумӕ ӕмӕ йӕ ахуыр адарддӕр кодта институты.

   20-ӕм азтӕ уыдысты цардивӕн дуг, уавӕр уыд карз. Адӕм кӕрӕдзи нымыгътой, хахуыр кодтой. «20-ӕм ӕмӕ 30-ӕм азты Хуссар Ирыстонмӕ Цӕгатӕй бирӕ хорз адӕймæгтæ лыгъди, – кӕмӕн куыд йӕ бон уыди цӕгаттаг интеллигенттӕй, афтӕ йӕхи ̓мбӕхста – Тугъанты Махарбег, Болайы-фырт, Галаты Барис, Къорнаты Барис ӕмӕ ӕндӕртӕ. Стӕй сын тынг ӕххуыс кодта Тыбылты Алыксандр – ирон интеллектуалты иугӕнӕг ӕмӕ ӕмбырдгӕнӕг, цалынмӕ йын йӕхи дӕр не ̓рцахстой 1937 азы ӕмӕ йӕ мӕрдтӕм нӕ барвыстой, уӕдмӕ.

    Алыксандры фыд Хасӕхъо уыд чысыл амалиуӕггӕнӕг. Байстой йын йӕ куырой ӕмӕ йӕ дукани. Уӕлӕхох райдыдтой Алыксандрыл, йемӕ чи ахуыр кодта, уыдон: «Коммунистон фӕсивӕды ̓хсӕн хъуамӕ ма уа бынат Биазырты Алыксандры хуызӕн кулачы фырттӕн». Æмӕ1929 азы лӕппуйы фӕсырдтой институтӕй. Репресситӕ тыхджындӕр кодтой ӕмӕ Алыксандр йӕ хо Аннӕимӕ Æрыдонӕй фӕйнӕрдӕм фӕлыгъдысты бынӕттон дзырдхӕсджытӕ ӕмӕ нымудзджытӕй. Алыксандр райдыдта кусын Мызуры скъолайы ахуыргӕнӕгӕй. Фӕлӕ йӕ ам дӕр афӕдзӕй фылдӕр кусын нӕ бауагътой. Цьус рӕстӕг ма баззад Мызуры, кодта уӕззау куыстытӕ, стӕй ацыд Назранмӕ ӕмӕ куыста консервгӕнӕн заводы. Фӕлӕ зыдта лӕппу,  ам дӕр ӕй ӕвыдӕй кæй нӕ ныууадздзысты  ӕмӕ 1933 азы фӕстӕмӕ араст Хуссар Ирмӕ. Кусын райдыдта Чысангомы Цъолды хъӕуы райдиан скъолайы ахуыргӕнӕгӕй. 1934 азы та – Захъхъоры скъолайы. 1936-1944 азты уыд Цъунары астӕуккаг скъолайы ахуыргӕнӕг. Фӕсаууонмӕ ахуыр кӕнынмӕ бацыд Хуссар Ирыстоны педагогон институтмӕ ӕмӕ йӕ 1947 азы каст фӕцис иттӕг хорз нысӕнттимӕ. Уӕлдай ӕвзыгъд уыд ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕмӕ ӕмӕ йӕ баурӕдтой ирон ӕвзаджы ахуыргӕнӕгӕй, куыста педагогон техникумы дӕр. Уыцыиу рӕстӕджы пединституты ахуыр кодта уырыссаг ӕвзаджы факультеты, каст ӕй куы фӕцис, уӕд куыста ахуырады системӕйы – Дзауы скъолайы директорӕй, Цъунары астӕуккаг скъолайы ахуыры хайы гӕсӕй. Ацы рӕстӕджы йыл ӕрцыд стыр зиӕнттӕ – фӕхъуыдысты йӕ бинонтӕ ӕмӕ йӕ чысыл лӕппу, сӕ фӕстӕ та йӕ цардӕй ахицӕн йӕ рынчын ӕфсымӕр.

    1957 азы Алыксандр ссис Хуссар Ирыстоны зонад-иртасӕг институты кӕстӕр зонадон кусӕг, стӕй та – хистӕр зонадон кусӕг. Уӕдмӕ ӕркодта ног бинонтӕ, райгуырд сын лӕппу. Институты мызд уыд чысыл, агурын хъуыд цӕрыны фадӕттӕ ӕмӕ йӕ сӕйраджыдӕр уый сразӕнгард кодта 1968 азы кандидатон диссертаци бахъахъхъӕнынмӕ. Уыцы хъуыддаджы йын стыр ахъаз фӕцис институты уӕды директор профессор Гӕбӕраты Сослан. 

   Алыксандр Хуссар Ирыстоны зонад-иртасӕг институты фӕкуыста 1983 азы онг. Йӕ царды фӕстаг азты  цард Цӕгат Ирыстоны. Йӕ ӕнтысгӕ зонадон куысты тыххӕй Алыксандрӕн лӕвӕрд ӕрцыд «Республикӕ Хуссар Ирыстоны зонады сгуыхт архайӕджы» кадджын ном.

  Алыксандр сӕйраджыдӕр нымад цӕуы фольклористыл, къаддӕр зонадон нысаниуӕг нӕй йӕ куыстытӕн ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйы, сӕ бацамоныны методикӕйы. Йӕ уац «Суффикс «тт» ӕмӕ «дт»-йы растфыссынады тыххӕй»-ы уый сбӕлвырд кодта, «т» дывӕргонд кӕй цӕуы сонорон ӕмхъӕлӕсонтӕ «р, л, м, н», ӕрдӕгхъӕлӕсонтӕ «й, у»-йы фӕстӕ. Ацы мырты фӕстӕ фӕсӕфтуан «дт» та фыссӕм, архайды фӕуд ӕмӕ ивгъуыд афон чи ӕвдисынц, уыцы мивдисджытӕ ӕмӕ миногмиты (калдтон, симдтон). Уац мыхуыр ӕрцыд 1938 азы журнал «Æххуыс ахуыргӕнӕгӕн»-ы ӕмӕ уӕдӕй фӕстӕмӕ ацы фӕткойты растфыссынад ис йӕ тыхы. Йӕ уацтӕ ирон ӕвзаджы грамматикӕйӕ  «Бирӕон нымӕцы формӕтӕ», «Сонорон зӕлтӕ ӕмӕ аффикс «т», «Формальное выражение категории времени и вида в глаголах и отглагольных словах осетинского языка», «Ног фӕзынд ирон тасындзӕджы. Иугай дамгъӕтӕ ӕмӕ дзырдарӕзты хӕйтты тасындзӕг» бындуронӕй иртасынц ӕмӕ скъуыццаг кӕнынц ӕвзаджы проблемон фарстытӕ. Сарӕзта чиныг Гутнаты Ханымӕтимӕ «Ирон ӕвзаджы синтаксис» (Ахуыргӕнӕн чиныг 5-7 кълӕстӕн), кӕцы мыхуыры рацыд 1940 азы Сталинир ӕмӕ Дзӕуджыхъӕуы. Йӕ дыккаг чиныг у «Ирон ӕвзаджы грамматикӕ 2-аг хай. Синтаксис, ахуыргӕнӕн чиныг V11-V111къластӕн. Чиныг мыхуыры рацыд цыппар хатты – 1967, 1969, 1973, 1976 азты.  Алыксандр арӕзта программӕтӕ скъолатӕн ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйӕ, фыста методикон уацтӕ ӕмӕ чингуытӕ: «Программӕтӕ ирон райдиан скъолатӕн. Методикон уацтӕ». Сталинир, 1945;  «Программӕтӕ ирон ӕвзаг ӕмӕ литературӕйӕ ӕнӕххӕст астӕуккаг скъолатӕн. Методикон ӕрмӕг». Сталинир, 1945;  «Ирон литературӕйы историйы программон темӕтӕ ӕмӕ библиографи. Педагогон институты фӕсаууоны секторӕн», Сталинир, 1948; «Ирон ӕвзаг ахуыр кӕныны методикӕ», Сталинир, 1959;  «Кӕсыны чиныг райдайӕн скъолайы 4-ӕм къласӕн. Сталинир,1963.

    Егъау куыст бакодта Биазырты Алыксандр ирон литературӕйы истори ахуыр ӕмӕ иртасыны хъуыддаджы дæр. Æндӕр ӕмӕ ӕндӕр фарсӕрдыгӕй иртасы Къоста ӕмӕ Секъайы сфӕлдыстад («Уарзондзинад Къостамӕ», «Къостайы аивадон амӕлттӕ») («Секъайы стихон уацмыстӕ», «Секъайы аивадон амалтӕ», «Гӕдиаты Секъайы прозӕ»), йӕ уацтӕ «Мамсуров Темырболат», «Коцойты Арсены куыст ленинон газет «Правда»-йы», «Арсены сфӕлдыстады тыххӕй», «Гӕдиаты Цомахъы драмӕтӕ», «Брытъиаты Елбыздыхъойы сфӕлдыстад», «Саулохты Мухтар», «Ирон советон литературӕ» ӕмӕ ӕндӕртӕ стыр ахъаз фесты ирон литературӕ иртасыны хъуыддаджы. Уымӕй уӕлдай  Алыксандр скъуыддзаг кӕны ирон литературӕйы теорийы фарстытӕ. Стыр нысаниуӕг ис йӕ куыстытӕн ацы фадыджы. Йӕ теоретикон куыстытӕ «Фӕлгонц», «Уацмысы ӕвзаг», «Уарзондзинады иу хуызы тыххӕй нӕ литературӕйы», «Характер раргом кӕныны амӕлттӕ аивадон уацмысы», «Поэтикон, кӕнӕ ритмон ныхас», «Ритм ирон стихы мидӕг», «Цалдӕр ныхасы ирон литературӕйы терминологийы тыххӕй»-йæ уый бахаста егъау хайбавӕрд ирон литературӕзонынадмӕ.

   Алыксандры тыхсын кодта ӕвзаджы сыгъдӕгдзинад ӕмӕ аивдзинады проблемӕ. «Æвзаг у адӕймагӕн йӕ хъуыдытӕ зӕгъыны гарз» – зӕгъы иртасӕг йӕ уац «Аив ӕмӕ раст ныхас тыххӕй»-ы. Фысджыты ӕвзаджы аив ӕмӕ рӕсугъддзинадыл, раст ӕмӕ хъӕздыгдзинадыл дзургӕйӕ, уый амоны бирӕнысаниуӕгджын дзырдты фӕлхатӕнтӕй хи бахизын, дзырдтӕ ӕмӕ терминтӕй сӕ нысаниуӕгмӕ гӕсгӕ ӕмбӕлон раны пайда кӕнын, койкӕнинаг предметы миниуджытимӕ хорз базонгӕ уӕвын, уымӕн ӕмӕ «цас фылдӕр факттӕ зона автор, уыйас йӕ ныхас дӕр ӕцӕгдзинадмӕ хӕстӕгдӕр уыдзӕн ӕмӕ йӕ фыст та – раст ӕмӕ мидисджын» .

  Йӕ уац «Нарты эпосы райрӕзт ӕмӕ жанртӕ»-йы автор лӕмбынӕг иртасы эпосы ӕппӕт жанртӕ. Зарӕг ӕмӕ кадӕг ӕвзаргӕйӕ, Алыксандр бындуриуӕг кӕны музыкант Цхуырбаты Ксеняйы уац «О напевах осетинских нартских сказаний»-ыл.  Куыстӕй бӕрӕг у, Алыксандр хорз кӕй ӕмбары музыкалон аивад. Уӕлдӕр амынд жанрты кӕрӕдзийыл баргӕйӕ, уый ӕрхӕссы цӕстуынгӕ ӕрмӕджы хуызы «Хъуыбады»-йы зарӕг ӕмӕ «Нарты Уырызмӕджы» кадӕджы нотӕты графикӕ, сбӕрӕг кӕны  зарӕджы фыццаг ӕмӕ дыккаг музыкалон фразӕты кӕй ис ӕмхуызон уӕнгты бӕрц, ома ритм хъахъхъӕд цӕуы фидарӕй, кадӕджы та фыццаг ӕмӕ дыккаг музыкалон тирадӕйы уӕнгты бӕрц ивы сӕрибарӕй ӕмӕ ритм у хӕлд. Кадӕгӕн миниуӕгджын у речитаци кӕнын ӕмӕ ӕххӕст цӕуы хъисын фӕндыримӕ Термин речитаци кӕнын Алыксандр афтӕ ӕмбарын кӕны: «Кӕд дзурын «цӕуын» у, зарын та – «згъорын», уӕд речитаци кӕнын та уыдзӕн «сирын», кӕнӕ та – «зарӕгау дзурын», йе та «дзурӕгау зарын».

  Зарӕджы фылдӕр вӕййы эмоцитӕ, кадӕгӕн та фылдӕр-бӕрцӕй ис информацион характер. Алыксандр куыд бӕрӕг кӕны, уымӕ гӕсгӕ фӕстаг заманты, хъисын фӕндыры хъырнынмӕ чи кадӕг кӕна, ахӕмтӕ хӕрзыстӕм кӕй систы, уый аххосӕй терминтӕ кадӕг ӕмӕ таурӕгъ ӕрбахӕстӕг сты, пайдагонд сӕ цӕуы иу нысаниуӕджы. Ацы уацы ма автор бӕрӕг кӕны Нарты туарӕгъты историзмы, мифологизмы ӕууӕлтӕ, аргъауон миниуджытӕ, таурӕгъты бындурыл фӕзынгӕ зондамонӕнтӕ ӕмӕ ӕмбисӕндтӕ.

    Алыксандры ном уæлдай зындгонддæр ссис йӕ «Ирон адӕмон аргъӕутты» ӕртӕтомон рауагъдӕй. Фыццаг том рацыд 1959 азы ӕмӕ йӕм хаст ӕрцыд 125 алӕмӕттаг ӕмӕ цӕргойты тыххӕй аргъӕуттӕ; дыккаг том рацыд 1960 азы ӕмӕ йӕм хаст ӕрцыд 175 цардуагон ӕмӕ легендарон аргъауы. Æртыккаг том та рацыд 1962 азы, хаст ӕм ӕрцыд 200 историон аргъауы ӕмӕ таурӕгъы. Алыксандр фыццаг хатт аргъӕутты классификаци кӕны сӕ сюжеттӕ ӕмӕ мотивтӕм гӕсгӕ, нумераци сын аразы зынгӕ финаг ахуыргонд Анти Аарне ӕмӕ уырыссаг ахуыргонд Николай Андреевы системӕмӕ гӕсгӕ. Дунеон фольклоры ацы системӕ схуыдтой Аарне-Андреевы системӕ. Чингуытӕ мыхуыры рацыдысты уырыссаг ӕмӕ гуырдзиаг ӕвзӕгтыл дӕр. Хъыгагӕн, чингуытӕн абон ссарӕн нал ис ӕмӕ хорз уаид ногӕй сӕ мыхуыры рауадзын.

   Стыр хъусдард сӕхимӕ здахынц  Нарты кадджыты фӕдыл Алыксандры куыстытӕ. Бирӕнымӕц сты йӕ иртасӕн куыстытӕ хицӕн уацты хуызы. Сӕрмагонд чиныг ын рацыд 1986 азы  «Нарты эпосы поэтикӕ». Чиныг «Нарты таурӕгъты истори» мыхуыры рацыд 1993 азы. Ам иртасӕг нарты истори дих кӕны ӕртӕ периодыл: фыццаг скифаг-сӕрмӕтаг (рагон дунейӕ нӕ эрӕйы 4 ӕнусмӕ), дыккаг период алайнаг-тюркаг (нӕ эрӕйы 4 ӕнусӕй 14 ӕнусмӕ ӕмӕ ӕртыккаг Тамерланы ныббырсӕй 1395 азӕй суанг Ирыстон Уӕрӕсеимӕ баиуы рӕстӕджы онг. Кузнецов В.Н. куыд зӕгъы, афтӕмӕй «Биазырты Алыксандр йӕ чысыл, фӕлӕ гуырахстджын уацты скъуыццаг кӕны историимӕ баст чи сты, нартахуырады уыцы ахсджиаг фарстытӕ».

  Биазырты Алыксанд канд æнтыстджын зонадон кусӕг ӕмӕ интеллектуал нӕ уыд, фӕлӕ хайджын уыд адӕймаджы иууыл хуыздӕр миниуджытӕй дæр. Цардӕй кӕд бирӕ ӕфхӕрд баййӕфта, уӕддӕр бахъахъхъӕдта йӕ адӕмуарзон ӕууӕлтӕ. Йе ̓мкусджытӕ ӕмӕ йемӕ зонгӕ чи уыдысты, уыдон Алыксандры хуыдтой куыстуарзаг, уӕздан, хиуылхӕцгӕ, намысджын ӕмӕ хӕрзӕгъдау адӕймаг. Уыд рӕдау ӕмӕ цӕстуарзон йӕ алыварсон зонындзинӕдтӕ хӕлар кӕнынмӕ.

   Алыксандры хуызӕн адӕймӕгтӕ нӕ алыварс фылдӕр куы уаид, уӕд нӕ адӕймагон ахастытӕ уаиккой сыгъдӕгдӕр ӕмӕ хӕлардӕр, ирзонынады та фылдӕр уаиккой, уӕхскуӕзӕй чи кусынц, ахӕм зиууӕттӕ. 

                                                                          Биазырты  Аллæ,

                                                      филологон зонæдты кандидат

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.