Гуырдзыстон Уæрæсеимæ куы баиу, уæд Ирыстонæн йæ хуссар хайы цæрæг ирæтты тох дæр фæтыхджындæр, гуырдзиаг æлдæртты, тыххæйисджыты ныхмæ. Фæтыхджындæр уымæн, æмæ сæ ныфс бацыд, иугæр Уæрæсейы бартæ Фæскавказы фæфылдæр сты, уæд нын кæд нæ проблемæтæм дæр хъус æрдариккой, зæгъгæ. Ацы фарстатыл дзурæг æрмæджытæ бирæ не сты, уымæн æмæ сæ ничи æмбырд кодта, ничи сыл куыста. Нæ къухы дзы кæд исты бафты, уæддæр Цхуырбаты Иван æмæ Тогойты Гиуæргийы арæзт чиныг «История Юго-Осетии в документах и материалах»-ы II æмæ III томты. Документтæ æмæ æрмæджытæ сты нымæцтæй нысангонд. Нæ цæст дзы иу-цалдæрыл ахæссæм:
Æртыккаг томы 108 документы (мыггæгтæ æмæ бынæтты нæмттæ фыст цæуынц, чиныджы куыд сты, афтæмæй).
Терегуаны хъæуккæгтæ Ноне Чибиров æмæ Гиго Цховребов Тифлисы губернаторæй курынц, цæмæй сæ æлдæрттæй бахъахъхъæна. Къниаз Палавандовæн зылды хицау бар радта, цæмæй, йæ зæххæй йын кæй пайда кæнынц, уый тыххæй сыл ног хъалонтæ сæвæра. Ног хъалонтæ сын фидын кæнынц лæгдыхæй, сайынц сæ, нæмынц сæ. Хъастгæнджытæ курынц, цæмæй сæ, Тифлисы æфсæддон губернатор кæй сфидар кодта, уыцы раздæры хъалонты йедтæмæ мацы домой. Рацæй-рабон æмæ Палавандовы сæрыл дзуры æхсæнылæг, ног хъалонтæ куынæ фидат, уæд экзекуцигонд цæудзыстут, ахæстоны сбаддзыстут, кæнæ уæ Сыбыры бинаг къæйты бын бакæндзынæн, зæгъгæ. Терегвайнæгтæ курынц губернаторæй, цæмæй сын сæ хъастмæ æркæса, рæстдзинад сбæрæг уа æмæ аххосджынтæ æфхæрд æрцæуой. Зæгъынц: кæд йæ иууыл стырдзинады рæстдзинад базонын фæнды, уæд нын нæ хъаст æхсæнылæгтæй дæр макæмæ радтæд, ма йæ радтæд кънйаз Абашидземæ дæр.
1884 аз, 28 ноябрь.
***
Чарталийы хъæуы цæрджытæ Чохелийы фырт Шио, Бежанов æмæ Бурдулийы фырт Мате Шиошов иннæ фыййæуттимæ Мачабелты фос батардтой Урсдзуары хъæуы хизæнтæм. Афтæ сæ домдта кънйаз. Урсыдзуары æмæ æввахс хъæуты цæрджытæ, сæ сæргъы хъæууон тæрхоны лæг Зураб Джичошвили, афтæмæй 60 лæгæй рацыдысты, фæнадтой кънйазы фыййæутты, Ниника Бурдулийы сæр хъилæй фæхостой æмæ мæлæтдзаг фæци. Ирæттæ фыстæй 30 атардтой. Ныр Мачабеловтæ уырдæм цæуын нал уæндынц, уымæн æмæ уымы сæрвæттæ æмæ хъæдтæ сты ирæтты исбоныл нымад.
Документы бынмæ кæсæм: Шио Чохели æмæ Мате Бурдули фыссын кæй нæ зонынц, уый тыххæй сæ бæсты мæ къух æвæрын æз – Михаил Ярдви. Протокол-курдиат сарæзта цæстдарæг Деканозов.
118 документ (1885 аз, 17 август).
***
Уыцы аз июлы 22 бон Палавандовты кънйæзтæ семæ цалдæр есаулы, се ‘ххуырстытæ æмæ сæ хъуыддагаразджытæ, афтæмæй бабырстой Хъорнисмæ, цæрджытæй ницы бадомдтой, фæлæ сæ, туркаг башибузуктæн дæр нæ бантыстаид, афтæ ныггæныстон кодтой. Сæ бæхты цæфхæдтæй сын ныссæстой сæ хуымтæ, бирæтæн сæ фос байстой, сæ бæхты сын аслам аргъыл æрбауæй кодтой. Цалдæр боны дæргъы хынджы-лæг фескъæрдтой, хъæутыл зылдысты æмæ, се ‘хсаргæрдтæ куыд цыргъ сты, уый базонын сæ цыма фæндыд – фысты сæртæ-иу адзæнгæл ластой, фыхтой сæ æмæ нозтой, хордтой. Сабиты æмæ сылгоймæгты лæгъстæтæ æмæ æрдиаг дæр ницæмæ æрдардтой. Сæ хъуыддагаразджытæ адæммæ æртхъирæнтæ кодтой: хъасты гæххæттытæ ма чи фыс-са, уыдонæн хаст цæудзæн ауындзыны тæрхон.
Хъæуккæгтæ губернатормæ сæ хъаст фарон ноябры мæй барвыстой æмæ сын уынаффæгæнæг сенат нырма дзуапп нæ радта. Хъæуккæгтæ домдтой, 1883 азы онг, 50 азы дæргъы зæххæй куыд пайда кодтой, уыцы бартæ сын ногæй цæмæй радтой. Цæрджытæ дзурынц, зæгъгæ, уымæй уæлдай нын нæ хъастмæ куынæ кæсат, уæд æххуыс агурдзыстæм йæ иууыл стырдзинад императорæй.
119 документ (1885 аз, 31 август).
***
Дыууæ азы размæ 1884 азы кънйаз Михаил Эристов Сатикары хъæумæ бакодта æфсæддон экзекуци. Кънйаз хъæуккæгтæй домдта: радтут нын уе ‘взæргæнджыты. Хъæуы цæрджытæ сæ коммæ нæ бакастысты, нæй, дам, нæм æвзæргæнджытæ. Уæд кънйаз бардзырд радта, цæмæй хъæуы уæлмæрдты мит ныммæрзой, уырдæм бакæной сæ куыйтæ æмæ гæдытæ æмæ уыдонæй расомы кæной, æвзæргæнджыты кæй не ‘мбæхсынц, уый тыххæй. Æппæты разæй уæлмæрдтæм йæ гæдыимæ ацыд 62 азы карæн лæг Догузашвили Бадила. Кънйазы чапар Гиго Бесашвили загъта: «Ард хъуамæ бахæра Бадила нæ, фæлæ йæ фырт». Бадилайы фырт афтæ бакодта, уæддæр кънйаз Бадилайæ дæр æрдомдта, цæмæй йæ гæдыйæ ард бахæра. Куынæ сразы уа, уæд ыл идон бакæндзысты, йæ сæрыл та йын æркæндзысты, æддæмæбадæнтæ конд кæм уа, ахæм голлаг. Бадила ууыл не сразы æмæ бафыста 25 сомы. Ванаты сауджын Леван Пилишвили уыдæттæ фенгæйæ йæ хъаст бахаста кънйазмæ: «Бадила мын адавта мæ 200 сомы аргъ бæх». Бадила загъта: «Уый бæрц æхцатæ дын кæцæй æрхæссон?» Уæд Бадилайыл бакодтой идон æмæ, æддæмæбадæнтæ кæм ныккодтой, ахæм голлаг ын йе ‘фцæгыл æрцауыгътой. Йæ сæрыл ын уазал дон уагътой, бæх кæй адавта, ууыл басæтта, зæгъгæ. Кънйаз та адæмæй домдта: «Уе ‘взæргæнджыты раттут!» Нæ та сразы сты. Уæд кънйаз бардзырд радта: «Ратæрут хæдзæрттæй нæлгоймæгты, сабиты. Мидæгæй баззайæнт сылгоймæгтæ æмæ сæм хъазахъæгты бауадзут». Бадила Догузашвили адæмæн лæгъстæ кæнынмæ фæци: «Цæйнæфæлтау нын нæ устытæй фæхынджылæг кæной, фæлтау сразы ут кънйазимæ». Æмæ йæ фырт Георгийы сæ размæ ракодта.
Ацы хабæрттæ хурæргом раисты, Тифлисы губернаторы къантормæ
кънйаз Эристовыл цы хъаст бацыди, уымæй.
130 документ (1886 аз, 9 июль).
***
Февралы фæстаг бонты Цициановты къниæзты хъæды кæрæдзи ныддæрæн кодтой хъæдгæстæ æмæ ирæттæ.
Хъæдгæстæ æртæйæ, кънйаз Цицианов йæхæдæг æмæ дыууæ цæцæйнаджы ирон фыййæуттæй байстой æртæ фысы æмæ сæ атардтой Карелы хъæумæ, бар лæвæрд сын нæ уыд, афтæмæй сæ фосы дзуг сæрвæтмæ кæй бауагътой, уый тыххæй. Æрыгон фыййау хæстæгдæр хъæумæ фæфæдис. Кънйаз Цицианов æмæ дыууæ цæцæйнагыл уайтагъд амбырд сты ирæттæ сæ хъаматæ æмæ хъилтимæ. Кæрæдзимæ фæлæбурдтой. Кънйаз æмæ цæцæйнæгтæ се ‘хсаргæрдтæй цалдæр ироны фæцæфтæ кодтой. Ирæтты маст бынтон рафыхт. Цициановы сæры пырх акалд, афтæмæй зæххыл адæргъ. Цæцæйнæгтæй иу цæфтæй Санебелийы хъæумæ кънйазы æфсымæртæм фæфæдис. Иннæ цæцæйнаг, йе ‘хсаргардæй æвзидгæйæ, кънйазы цур слæууыд æмæ хъæр кодта: «Мæ къæхтыл цалынмæ лæууон, уæдмæ кънйазмæ æмгæрон дæр ничи æрбацæудзæн!» Ирæттæ йæм фæлæбурдтой, йæ сæры пырх акалд, афтæмæй кънйазы фарсмæ æрхауди. Сæ хæцæнгæрзтæ сын айстой, сæ бæхты сын акодтой, афтæмæй хъæумæ афардæг сты.
Раздæр æрчъицыдта кънйаз, бабырыди цæцæйнагмæ, митæй йын йæ къæ-мисæнтæ феууæрста. Куы æрчъицыдта, уæд дзойтæгæнгæ хъæумæ ацыдысты. Фыццæгтæй фæфылдæр сты ирæттæ, афтæмæй сæм фæлæбурдтой. Амард-таиккой сæ, фæлæ кънйазы æфсымæр йæ фæдисонтимæ æрбахæццæ æмæ фервæзтысты.
152 æрмæг. Мыхуыргонд æрцыд газеты 1888 азы 9-æм мартъийы.
Чиныг «История Юго-Осетии в документах и материалах»-ы фыццаг томæн Тогошвили Г. Д. æмæ Цхуырбаты И. Н. цы разныхас ныффыстой, уым 34 фарсыл зæгъынц:
«Хицаудзинад кæй къухты ис, уыдонæй рацæугæ документты æцæгдзинад цæуы зыгъуыммæгонд. Зæхкусджыты барæй рахонынц къæрныхтæ æмæ лæбурджытæ. Картлиаг æлдæрттæ-иу сæ ирон зæхкусджыты арæх сардыдтой æндæр æлдæртты ныхмæ. Æлдæрттæ-иу сæ зæхкусджытимæ кæрæдзимæ фесты. Уыцы хабæрттæ-иу хъуыддаджы гæх-хæттыты афтæ бавдыстой, цыма «ирæттæ Гуырдзымæ лæбурынц, бырсынц». Гуырдзиаг паддзæхтæ-иу, исты фæфос кæнæм, зæгъгæ, Ирыстоны алы кæмттæм бырстой æмæ-иу сын хохæгтæ ныхкъуырд куы радтой, уæд-иу паддзахы чиновниктæ зонгæ-зонын загътой: «Ирæттæ та Картлимæ бабырстой».
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.