Кафты уд, кафты фарн

Ирон адæм  зындгонд сты æндæр адæмты ‘хсæн се ‘гъдау, сæ истори æмæ сæ аивадæй. Ирыстонмæ чи æрбацæуы, уыдоны дисы æфтауынц нæ аивад, нæ музыкалон культурæ. Ирон аивады, уæлдайдæр кафты, равзæрд тынг рагон у. Нарты эпос дæр хъæздыг у алыгъуызон кæфтытæй. Нартæй нæм æрхæццæ симд дæр.

Ирон адæм кафты аивадыл тынг æнувыд сты рагæй дæр. Абон дæр бирæ лæппутæ æмæ чызджытæ ахуыр кæнынц ирон кафты фæзилæнтæ сфæлдыстадон къордты, ансамблты. Нæ кафджытæ алыхуызон фестивальты æмæ æркастыты сæхимæ æркæсын кæнынц æндæр адæмты.

29 апрелы бæрæг кæнынц кафты æппæтдунеон бон. Снысан æй кодтой кафтыты Æппæтадæмон советы хъæппæрисæй, 1982-æм азы. Бæрæгбон сбастой Жан-Жорж Новерры гуырæнбонимæ. Францаг балетмейстер Жан-Жорж Новерр профессионалон хореографимæ бахаста бирæ ногдзинæдтæ. Историйы йæ ном баззад, куыд нырыккон балеты бындурæвæрæг. Хореограф æмæ балеты теоретик, Жан-Жорж Новерр уыд зындгонд баллетмейстер Дюпрейы хъомылгæнинаг. 18-æм æнусы уыд Лондоны театр «Друри-Лейн»-ы балеты труппæйы  разамонæг.

Нæ дуджы ацы бон кæй бæрæг кæнынц, уый сæйраг нысаниуæг та у, кафты алыгъуызон хуызтæ баиу кæнын æмæ адæмты кафты æвзагæй æрбангом кæнын. Ацы бон сæ профессионалон бæрæгбон сбæрæг кодтой дунейы оперæ æмæ балеты театрты сфæлдыстадон къордтæ, адæмон кæфтыты ансамбльтæ, дæсны æмæ хæдахуыр артисттæ. Уæ-рæсейы ма хуыздæр кафæгæн æрвылаз балæвар кæнынц преми «Кафты уд».

Раджы заманы адæмы уырныдта, музыкæ æмæ кафтмæ знагæй бахизын æмæ рынчыны низæй сдзæбæх кæныны магион тых кæй ис, уый. Уымæ гæсгæ, дины бæрæгбæтты кафыдысты сæрмагонд кæфтытæ.

Куысты, царды цин, тохы тызмæгад æмæ хъæбатырдзинад, сгуыхты рæсугъддзинад, нæрæмон цин æмæ хъæлдзæг бахудт, уæздандзинад, æхсидгæ зæрдæйы уаг, арф фæлгонцтæ æмæ сюжеттæ, эмоционалон ахорæнтæ кæнынц аив æмæ зæрдæрисгæдæр ирон адæмон кæфтыты.

Кафты бындур у аив, пластикон змæлд, алы кафты дæр ис йæхирдыгон здæхтытæ, хицæндзинæдтæ. Кафты фæрцы ис бирæ цыдæртæ равдисæн. Кафт арæх вæййы цардæй исты цау æвдисæг.

Ирон кæфтытæ дих кодтой дыууæ хайыл: дзыллон (массовые) кæфтытæ æмæ къæйттæй (парные) кæфтытæ. Дзыллон кæфтытæн рагзаманты ритуалон характер кæй уыд, уымæн æвдисæн уыд кафт «Цоппай». «Цоппай» у ирон кæфтытæн сæ рагондæрыл нымад. Ацы кафты равзæрд баст у æрдзон фæзындтæ, æрвнæрд æмæ арвæрттывд адæймаджы стыр тас куы уагътой, уыцы замантимæ. Лæджы-иу арв куы ныццавта, уæд-иу ыл кæуын не ‘мбæлд. Æрвнæрды бардуаг Уациллайы номыл уыдис бæрæг фæтк – цоппай, ома-иу æрвдзæф лæджы алыварс заргæйæ зылдысты адæм.

Нарт цы Симд  кафыдысты, уый хуыдтой «Нæртон симд». Зындгонд нывгæнæг, этнограф, Нарты кадджытæ иртасæг Тугъанты Махарбеджы ныхæстæм гæсгæ йæ кафыдысты Ногбоны æхсæв æрыгон, тыхджын нæлгоймæгтæ «дыууæ уæладзыгæй», иутæ лæууыдысты иннæты уæхсчытыл æмæ афтæмæй симдтой. Хуыдтой ма йæ «æддæгуæлæ кафт» дæр. Кафджытæ сабыргай зылдысты арты алыварс куы рахис, куы галиуæрдæм. Уыцы кафт-иу уыди, цалдæр хъæуы цæрджытæ-иу цы бæрæгбæттæм æрæмбырд сты, уыдоны кæронбæттæн.