Куыд сдæн диктор?

Мысинæгтæ

 

Институты куы ахуыр кодтон, уæд нын фæсивæдæн уыдис литературон  къорд.  Къухдариуæг ын кодта  филологон зонæдты  кандидат, ирон æвзаг æмæ литературæйы факультеты декан Мамиты Гига. Рæстæгæй-рæстæгмæ нын-иу  нæ  уацмыстæн (æмдзæвгæтæ æмæ цыбыр радзырдтæ) бынат радтой газет «Советон Ирыстон»-ы (ныры «Хурзæрин») фæрстыл.

Уымæй дарддæр ма нын-иу фадат фæцис нæ ног æмдзæвгæтæ областон радиостудийы микрофоны раз бакæсынæн дæр. Гъе, æмæ радон хатт цыдæр бæрæгбонон æмдзæвгæ куы ба-кастæн, уæд мæ дикци йæ зæрдæмæ фæцыд радиокомитеты уæды сæргълæууæг Чилæхсаты Сосланæн,  фæлæ мын мæхицæн уæд æргом ницы загъта.

Рацыд иудзæвгар рæстæг æмæ мын нæ куырыхон фысджытæй сæ иу  Хацырты Сергей афтæ зæгъы, зæгъгæ, де ‘мдзæвгæйы каст хицауы зæрдæмæ фæцыдис æмæ йæ бафæндыд, демæ хæстæгдæр куы базонгæ уаид.

Сергейы ныхæстæ мын мæ зæрдæ базмæлын кодтой, уымæйдæр мæ сæ радиомонтажмæ куы фæхуыдтой, уæд.  Цæвиттон, дунейы фыццаг космонавт Юри Гагарин йæ историон сгуыхтдзинадæй дзыллæтæн кадыаккаг куы ссис, уæд нæ областы радиойы дæр бафæндыд  уыцы тематикæйыл йæ ныхас зæгъын æмæ бацæттæ кодтой радиоралæвæрд. Хайад дзы истой Гуырдзыстоны адæмон артист Мамиты Димитр (Н.С. Хрущевы ролы) æмæ республикæйы сгуыхт артисткæ Гаглойты Варя (бынæттон дикторы ролы). Мæнæн та схай кодтой, хæсты заманы-иу Гитлеры зæрдæйы судзинтæ чи тъыста, æмбисонды хъæлæс кæмæн уыд æппæтцæдисон радиойы, уыцы диктор Юри Левитаны роль. Цыбыр дзырдæй, бахъуыдис мæ «Сообщение ТАСС» уырыссагау Ю. Левитаны фæзмгæйæ бакæсын. Кæцæй-кæдæм, фæлæ бафæлвæрдтон æмæ Сослан арвмæ сырæзт, мæнæ, дам, ирон Левитан æмæ мæ уый фæстæ уæгъд нал суагъта, цыдæртæ бакæсын мын-иу бахæс кодта, мæ зæрде йæ фæндыдис, æз сæм дикторæй кусынмæ куы бацыдаин, фæлæ мын нырма мæхицæн бæлвырдæй ницы дзырдта.

Уыцы рæстæджы Хуссар Ирыстоны областон радиойы дикторæй куыста Гайты Евген. Хæларзæрдæ æмæ курдиатджын адæймаг, арæхстис хъæдын скульптурæтæ аразынмæ, æмдзæвгæтæ æмæ цыбыр радзырдтæ фыссынмæ. Куыд диктор, афтæ дæр зæрдæмæдзæугæ уыд йæ касты гъæд.

Бирæ хорз ныхæстæ зæгъæн ис Гайы фырты бирæвæрсыг сфæлдыстады фæдыл, фæлæ ныртæккæ æз æндæр хæс æвæрын мæ чысыл уацмысинаджы.

… Евген уарзта хорз æмбæлттимæ фынджы фарсмæ абадын дæр. Йæ цæхх æмæ сын йæ кæрдзын æнæвгъауæй хæлар кодта,  æниу ын йæхи ном дæр афтæ æхсызгонæй ардтой. Уыйадыл-иу хатт куыстмæ дæр бацыдис гæзæмæ  нозтджынæй æмæ уыцы хабар, раст зæгъгæйæ, нæ цыдис къухдариуæггæнджыты зæрдæмæ, рæстæггай йын-иу уайдзæф дæр бакодтой. Гъе, æмæ сæ  иугæр мæнæй ныфс бацыд, уæд ыл æддæмæ хæцын райдыдтой.

Уый уыдис æмæ уый. Чилæхсаты Сосланæн ныр фадат фæцис мæн дикторæй сывæрынæн æмæ мæм уадид Хацырты Сергейы æрбаминæвар кодта. Æз Евгенимæ хæларæй цардтæн, цалдæр хатты мæ сæ хæдзармæ дæр фæхуыдта хаш хæрынмæ. Дзугаты Георгийы 50 азы юбилейон изæры та æз æмæ Евген Театры сценæйыл бакастыстæм нæхи фыст номарæн æмдзæвгæтæ æмæ нæ уый ноджы кæрæдзимæ феввахсдæр кодта. Уый фæстиуæгæн цыдæргъуызон мæ къах бырыд, æфсæрмы кодтон мæ хистæр хæларæй, зæгъын, куыд рабадон йæ бынаты, адæймагдзинад нæм нал ис?!

Мæ хъуыды загътон хицауæн дæр, фæлæ уымæн, куыд рахатыдтæн, афтæмæй йæ «вердикт» хаст уыдис фидарæй æмæ мæ сыбыртт кæнын дæр не суагъта, тæккæ райсом æрбацæудзынæ æмæ нæм кусын райдайдзынæ, зæгъгæ.

Афтæ сдæн Хуссар Ирыстоны областон Радиокомитеты диктор. Уæд радиостуди уыдис, ныртæккæ магазин «Сывæллæтты дуне»-йы бæстыхай кæм ис, уымæй цъус бынмæдæр иу зæронд æддæгуæлæ бæстыхайы, дыккаг уæладзыджы.

Раст зæгъгæйæ, мæгуырау уавæрты куыстам æз æмæ Дзуццаты Верæ, оператор Дзигойты Вася æмæ хистæр техник Хуыбецты Зауыр. Фæлæ нын хуыздæр ран кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ рæстæгмæ хъæцыдыстæм мæгуыры «лæдзæгыл».

Мах дæр уый фæстæ уадиссаг бирæ æнхъæлмæ кæсын нæ бахъуыдис æндæр бынатмæ рацæуынмæ, цыран хъуамæ уыдаид, уæдыккон цард цы домæнтæ æвæрдта æхсæнады раз, уыдонæн дзуапп дæттынхъом.

Фæстæдæр нæ радиостудийæн бынат разындис абоны РХИ-йы Парламенты бæстыхайы дыккаг уæладзыджы.

Раст зæгъгæйæ, студийы хатæн рæсугъд капиталон бæстыхайы кæй уыдис, уый махæн, диктортæн, дзæвгар фæхуыздæр кодта нæ уавæр, иуæй нæ дард цæуын нал хъуыдис, иннæмæй та адæмы хуызæн бæстыхайы бадтыстæм,  кæд æппын ницы уæддæр  донæй, хъæрмадæй,  телефон æмæ æндæр уавæрæй  уыдыстæм ифтонг æмæ уый кæуылты хъуыддаг уыд! Фæлæ нæ уæддæр иу уавæр тыхсын кодта: иу хатæны цыфæнды культурон адæм  куы бадой, уыцы хатæны фæзуат иу мусы ййас куы уа, уæддæр 20 службæгæнæгæн уый къуындæг уыдзæн,  бар-æнæбары зæрдыл лæууын кæндзæн æхгæд базар. Бынтон  æмырæй куы бадой редакцигæнджытæ, уæддæр дыууæ мыхуыргæнæн машинкæйы – ирон æмæ гуырдзиаг, сæ хъæлæба нæ уагътой æмæ уый хъыгдардта иннæты, уæлдайдæр та-иу сæ уæлхъус тæлмацгæнджытæ æмæ ног хабæртты тексттæ цæттæгæнджытæ диктант куы фæкодтой, уæд. Фæлæ æз, хъæууон лæппу, уæддæр сæрыстыр уыдтæн, ахæм егъау галуаны къæсæрæй-иу кæй бахызтæн æмæ рахызтæн. Уæлдай базырджын та мæ кодта уый,  æмæ мæ коллегæтæ се ‘ппæтдæр хæларзæрдæ кæй дардтой мæнмæ, зыдтой мын мæ царды зын уавæр æмæ мын фадат арæзтой мæ мызды бæрц (45 сомы) гонорар бакусынæн. Уацхæссæг, зынгæ фыссæг Гугкаты Шамил мæ-иу арæх акодта йемæ репортажтæ кæнæ интервьютæ фыссынмæ, мæхæдæг дæр-иу хицæнæй чысыл информацитæ афыстон фæстаг хабæрт-тæн æмæ афтæмæй амал кодтон мæ къæбæры фаг.

Цыбыр ныхасæй, Радиокомитет мæнæн ссис æмдзæрин, уыдыстæм иу бинонты хуызæн хъæрмуд æмæ хæлар ахасты. Уæлдайдæр та нын ног хицау куы фæзынд – зынгæ прозаик Бекъойты Елиозы чызг Раисæ, уæд. Уый каст фæцис Мæскуыйы Уæлдæр партион скъола журналистикæйы фæдыл æмæ куыддæр æрыздæхт, афтæ йæ баурæдтой ацы бæрнон бынаты æмæ дзы кусын райдыдта зæрдиагæй. Раисæ бирæ уарзта поэзи. Мæскуыйæ æрцыд, уæды заманы популярон чи уыд, уыцы поэттæ Евгени Евтушенко, Роберт Рождественский, Белла Ахмадулина, Булат Окуджава, Николай Рубцов æмæ æндæрты сфæлдыстады тæвагæй хайджынæй æмæ нын-иу арæх кодта сæ кой, цитататæ-иу хаста се ‘мдзæвгæтæй. Арæх-иу литературон алæвæрдтæ аразын кодта мæнæн классикты æмдзæвгæтæй. Иухатт мын Кольцовы цалдæр æмдзæвгæйы раивын кодта ирон æвзагмæ æмæ сæ сæ авторы юбилейы рæстæджы радиомонтажы спайда кодтам. Афтæ зæгъæн ис, æмæ мæ баритон хъæлæс Раисæйы зæрдæмæ дæр цыд. Уыйадыл мын фадат лæвæрдта литературон алæвæрдты аивадон уацмыстæ кæсынæн. Зæгъæм, зынгæ ирон фыссæг Æрнигон Иласы хрестоматион радзырд «Челе». Аивадон каст æй куы бакодтон, уæд йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ афтæ: «Ахæм литературон алæвæрдтæ æвæрын хъæуы радиойы фонды фидæны фæлтæртæн».

Бекъуен рæвдауын куыд зыдта, уайдзæф  кæнын  дæр – афтæ. Хъуыддаджы йæм раст куынæ цыдаис, уæд феххæлынмæ дæр цæттæ уыд. Уымæ гæсгæ коллективы ‘хсæн уыдис хъæрмуд æмæ кæрæдзийыл æууæндыны атмосферæ. Ноджыдæр ма йæ зæгъон, уыдыстæм иу бинонты хуызæн. Дыууæ хъуыддаджы тыххæй мæ зæрдæ цъус хъæбæр кодта, уæддæр. Цæвиттон, уæд Советон Цæдисы Коммунистон партийы ЦК-йы фыццаг нымæрдарæй куыста Н.С. Хрущев æмæ уыдис бирæдзураг, йæ раныхæстæ æмæ-иу йæ докладтæй газеты фæрстæ нæ зындысты. Уыдон та, бæгуыдæр, адæттын хъуыдис радиойæ æмæ сæ иууылдæр мæнæн хæс кодта, хъуамæ, дам, сæ нæлгоймаг-диктор кæса æмæ уый стыр зын хъуыддаг уыдис, бирæ хатт-иу газетæй цалдæр фарсы бакастæн, зæгъæм, съезды æрмæджытæ, æмæ-иу ныффæсус дæн, мæ хурхы уадындзтæ-иу нал ададзыдтой. Уый  фыццаг зындзинад. Дыккаг дæр къаддæр нæ уыдис, кæд ыл физикон хъару уадиссаг нæ хардз кодта, уæддæр. Афтæ æмбæлд, æмæ микрофоны размæ æрбадыны агъонмæ, бæгуыдæр, æрмæджытæ хъуамæ бакæсай, уæдæ цы! Фæлæ-иу махæн фылдæр хатт уый фадат нал фæцис, æрмæджытæ-иу æрæг-мæ бафтыдысты нæ къухты æмæ нын-иу рæстæг нал уыд сæ бакæсынмæ. Алæвæрдтæ-иу райдыдтой бæрæгбæлвырд рæстæджы. Афтæмæй та-иу æрмæджыты бирæ хатт ахæм æнæхъола рæдыд уыдис, æмæ-иу мæ цæстытыл дæр нал æууæндыдтæн. Зæгъæм, иуахæмы та газетæй кæсын кæцыдæр съезды æрмæджытæ æмæ æмбисмæ куы бахæццæ дæн, уæд мæ бакастæй эфиры азæлыдысты ахæм дзырдтæ: «Фондзазоны нæ бæстæйы рауагъд æрцæудзæн цалдæр миллионы метры хъуццытæ». Æз ма микрофон бæргæ æхгæдтон, фæлæ ма цафон  ныхæстæ атахтысты уæлдæфы æмæ сын æрцахсæн нал уыд. Фæлæ уæддæр фæцарæхстæн æмæ радиомæхъусджытæй хатыр ракуырдтон æмæ дарддæр кодтон мæ куыст. Фæскуыстмæ æввахс телефоны бадзырдтон газет «Советон Ирыстон»-ы сæйраг редактор Куымæридтаты Александрмæ уыцы рæдыды тыххæй. Мæ зæрде, йæ кусджытыл ахъаззаг ауагъта йæ уайдзæфы сионтæ, кæмæндæр та дзы карз æфхæрд радта…

Цы ма лæууы мæ зæрдыл уыцы заманы радиокомитеты куыс-тæй?

Хуыбылты Никъала нæм хистæр редакторæй куыста æмæ уыдис тынг пунктуалон, иунæг минут дæр уый куыстмæ никуы байрæджы кодта, иунæг минут раздæр та куыстæй никæд ацыдис. Куыддæр-иу сихорафон ссис, ома фыццаг сахат, афтæ-иу Никъала йæ цилиндыр йæ цæгæр сæрыл æрсагъта æмæ-иу салдаты къахдзæфтæй хæдзармæ тындзгæ фæцæйуад. Фыццаг-иу æм чи фæкомкоммæ, уый-иу иннæтæм аивæй бадзырдта:

– Уæ сахаттæ сраст кæнут!

Иухатт Козаты Исидор цыдæр æрмæг диктант кодта мыхуыргæнæгæн. Æвæццæгæн, поэтикон рæнхъыты кой кодта æмæ дзы райхъуыстис ахæм дзырдтæ: «Йе ‘мдзæвгæйы рæнхъыты эмоци нæ тæлфы…» Никъала чысыл фалдæр бадтис æмæ ацы хъуыдыйад куы фехъуыста, уæд фестъæлфыд: «Цы дзы нæ тæлфы?! Аппар æй! Цынæ фехъусдзæнис лæг ацы критикгæнджытæй? Ахæм ныхæстæй уæхи хизут!»

Æмæ мах не ‘ппæтдæр бахудæнбылыстæм…

Уæлдæр ма куыд фыстон, афтæмæй æз дæр кодтон уацхæссæджы куыст, мызды каппеччытæ мын кæй нæ фаг кодтой, уымæ гæсгæ. Цæвиттон, дикторы штаттæ уыдысты дыууæ æмæ сæ цыппарыл адих кодтой. Дыууæ  ирон хайадæн, дыууæ та  гуырдзиагæн. Ацы хабар сæрмагондæй, мæнæн мæ зæрдæмæ нæ цыд, уымæн æмæ нæ эфирон рæстæг махæн уыдис æртæ хатты фылдæр æмæ мыздтæ та æмхуызон истам. Бæргæ йыл рæстæггай дзырдтам, фæлæ уæды заманы дæр рæстдзинад уадиссаг не ‘ндæвта хицауиуæггæнджыты æмæ та-иу нæ «зæронд арынгыл» хъæцыдыстæм.

Боныфæстагмæ, ме ‘нæниздзинад чысыл фæцудыдта æмæ мæ бахъуыд мæ куыст баивыны сæр. Иу радон улæфты фæстæ куыстмæ нал баздæхтæн.

Уый уыдис 55 азы размæ. Фæлæ абон дæр нæ рох кæнын мæ коллегæты арæх сæ æрымысын. Мæнæ сæ номхыгъд: Чилæхсаты Сослан, Бекъойты Раисæ ( Радиокомитеты сæргълæуджытæ), Хуыбылты Никъала (хистæр редактор), Хацырты Сергей (музыкалон редактор), Козаты Исидор (редактор), Букуылты Алыксы (тæлмацгæнæг), Гугкаты Шамил (уацхæссæг), Хъоцыты Гриша (уацхæссæг), Дзуццаты Верæ (диктор), Хуыбецты Зауыр (хистæр техник), Дзигойты Уасил (оператор), Гаглойты Ксения (мыхуыргæнæг), Зæгъойты Оля, Тыбылты Лизæ, Æлборты Асиат финансты хайады кусджытæ.

Стыр хъыгагæн, ацы æмбæлттæй абон иу дæр сæрæгас нал у æмæ дзæнæты рухсы бадæт. Мæнæн, цалынмæ мæ цæст æрттива, уалынмæ сын сæ рухс нæмттæ мысдзынæн.

Хъодалаты Герсан