Мæхæлон-ирон конфликтыл сæххæст 30 азы

УЫЦЫ ТУГКАЛÆН БОНТÆ

Æвæццæгæн, зæххы цъарыл куы фæзилай, уæд дзы ирон адæмæй хæларзæрдæ æмæ быхсагдæр не ссардзынæ. Не знæгтæм æдзух æнхъæлмæ кæсæм, хуыздæр зонд сæм кæд æрцæудзæн, кæд æй бамбардзысты, семæ нæ хæларæй цæрын фæнды, се ’взæрмæ кæй нæ бæллæм, уымæ. Цы фæнды стыр трагеди куы ’рцæуы, уæддæр йæ аххос фæвæййы фыдгæнджыты. Ома, фыдгæнæгæн нæй наци. Уым, кæй зæгъын æй хъæуы, рæстдзинад дæр ис, фæлæ, цæмæдæр гæсгæ, фыдгæнджытæ алыхатт дæр æрбацæуынц нæ сыхæгты ’рдыгæй. Æмæ сын алцыдæр батайы. Беслæны нын нæ сабиты куы ныццагътой, уæд сыл арæнæй дур дæр ничи бахста. Уæндгæ дæр нæм уымæн кæнынц.

Не стыр цæдис куы ныппырх, уæд Уæрæсейы бирæ регионты сарæх сты нациты ’хсæн конфликттæ, уæлдайдæр, Цæгат Кавказы. Уыдонæй иу уыд 1992 азы мæхъæлон-ирон конфликт нæ арæнгæрон зæххыты тыххæй.

30 азы рацыд, хъулгъа нæм куы ’рбабырстой, уыцы цауыл, фæлæ йын абоны онг политикон аргъ не ’рцыд, нырмæ дæр рæстдзинад нæ рабæрæг. Алчидæр æй зоны, чи кæмæ бабырста, фæлæ нæ сыхæгтæ сæхи аххосджын нæ хонынц. Куыд зæгъынц, афтæмæй хæцæнгарз райстой сæхи бахъахъхъæныны тыххæй. Ноджы иуæй-иу тугмондаг сырдтæ змæнтынц æнæуый дæр знæт адæмы, фыссынц алы хъылма. Интернеты сайт «Ингушетия Галгайче», зæгъгæ, уым 30 октябры, 2020 азы зындгонд мæхъæлон политолог Хусейн Плиев фыссы:

«В октябре 1992 года на территории Пригородного района произошла серия убийств граждан ингушского происхождения. 20 октября осетинским БТРом была задавлена ингушская девочка, а спустя два дня работники ГАИ застрелили двоих ингушей. Тогда же, 20 октября, Государственная комиссия России после переговоров с лидерами Народного Совета Ингушетии приняла решение о проведении границы между Северной Осетией и Ингушетией по состоянию на 23 февраля 1944 года, т. е. Пригородный район должен был перейти в состав Ингушетии, но осетинская сторона выступила против этого… Ингушский народ в целях защиты своих родственников, проживающих в Северной Осетии, приняла решение объединить добровольцев в отряды самообороны и организовать их дежурство во всех населенных пунктах Пригородного района, где проживают ингуши… Для обеспечения безопасности добровольцам разрешалось использование личного огнестрельного и другого оружия…»

Ома, мæгуыр сæ бон, сæхи бахъахъхъæнынæн сын æндæр фæрæз нал уыд. Дарддæр уыцы «хæрзгæнæг» фыссы:

«Из Пригородного района депортировано 30 тысяч ингуш-ского населения. Неподалеку от поселка Алкун на горных тропах в ингушетии мы видели поток ингушских беженцев… Лю-ди шли днями и ночами под снегопадом и дождем. Эту тропинку ингуши назвали тропой смерти, на ней погибли, сорвавшись в ущелье, десятки женщин и детей, несколько десятков мирных жителей погибли от переохлаждения…».

Ахæм æрмæджыты авторты афтæ бафæрсæг нæй: уыцы лигъдæтты чи сырдта? Хæсты хабарæн ирон адæм зонгæ дæр куы ницы кодтой, уæд сæ куыд асырдтой, сæхæдæг Ирыстонæй хæсты размæ куы ахъуызыдысты, уæд.

Æмæ цас ис, факттæ зыгъуыммæ æвдыст кæм цæуынц, ахæм æрмæджытæ, æмæ уыдон чи кæсы, уыдонæн хæлы сæ зондахаст, сæ удыхъæд. Мæсты кæнынц, мæгуыр мæхъæлон адæмы чи æфхæры, сæ зæхх сын чи байста, уыдонмæ. Ахæм æрмæджыты автортæ сæ адæмы хорздзинадыл нæ хъуыды кæнынц, фæлæ сæ фæнды сæ тугмондаг монцтæ ныммарын, æмæ сын сæ фæстиуæг уынæм: уыцы хæсты официалон бæрæггæнæнтæм гæсгæ фæмард 474 мæхъæлоны æмæ 192 ироны, уыдоны æрдыгæй фæцæф 457, махæй — 379, æбæрæгæй фесæфтысты 208 мæхъæлоны æмæ 37 ироны. Горæтгæрон 15 хъæуæй басыгъд æмæ ныппырх 13. Дæсгай бинонтæ ныууагътой сæ цæрæн бынæттæ æмæ фæлыгъдысты алырдæм.

Афтæ у, æнæзакъонæй зæхх чи домы, уый йæхи адæмыл дæр æмæ иннæтыл дæр туджы зæйтæ рауадзы йæ æнæсæрфат политикæйы тыххæй. Хъыгаг у, æнæаххос адæм дзы кæй бацарæфтыд вæййынц, уый. Фæлæ нæ лæппутæ сæ зæхх хъахъхъæн-гæйæ хъæбатырæй фæмард сты, уыдон та — кæйдæр зæххыл. Тард баййæфтой æгадæй, Ирыстоны сын цы хъæздыг цард æмæ куысты бынæттæ уыд, уыдонæй дæр æнæхай фесты, афтæмæй.

Цас хъæбатыр ирон лæппутæ бабын, æвæдза, уыцы цалдæр боны сæ зæхх хъахъхъæнгæйæ! Знаджы ныхмæ тох кæн-гæйæ уым байсæфтысты мæ сыхæгты лæппутæ Тъуриты Тембол æмæ Болататы Гиви (Темо).

Темболæн йæ 31 азы æнустæм къахырæй, авд боны цухæй баззадысты. Ныууагъта йæ иу чызджы æртæ аздзыдæй, иннæйы та авдæны. Йæ ныййарджытæ йын йæ мæрдон хуыз дæр нал федтой. Тембол ныгæд æрцыд Октябрыхъæуы æфсымæрон ингæны.

Уæдæ Гиви та, Гиви! Курдиатджын лæппу, милицæйы капитан. Йæ бирæ хæрзиуджытæн нымæц дæр нæ уыд. Уæды заманы Тельманы уынджы цы Кады фæйнæг уыд, уырдыгæй йæ къам никуы рацух. Авд мæйы йедтæмæ йын нæ бантыст йе ’мкъаимæ рацæрын. Нал банкъардта фыды узæлд, йæ фæстæ цы чызг райгуырд, уый. Гиви йе ’нусон бынат ссардта Дзæуджыхъæуы, Хъæбатырты Намысы аллейы.

Уæдæ историйы чи баззад, сæ цард сæ фыдызæххы тыххæй чи радта, танчы цæрдудæй чи басыгъд, Сланты уыцы æртæ æфсымæры, Чермены клубы знаджы нæмгуытæй йæ кæстæры чи бамбæрзта, уыцы Хуыгаты лæппу, хæсты райдайæнæй ирон тырысатимæ ам чи æрбалæууыд, уыцы цæхæрцæст хуссайраг лæппутæ æмæ сæ нымад чи фæуыдзæн…

31 октябры 30 азы сæххæст уыцы цаутыл. Уыцы цалдæр боны Ирыстоны историйы баззадысты тугхъулонæй. Ирыстоны хъахъхъæнгæйæ йæ цард чи радта, уыдон махæй никуы ферох уыдзысты. Сæ номыл ацы бонты Цæгат Ирыстоны цæуынц номарæн мадзæлттæ…

ДЖУСОЙТЫ Нинæ

ДАУЫРÆ (СЛАНТЫ ЗОЯ)

ХОЙЫ ХЪАРÆГ

Сланты æртæ зынгхуыст æфсымæр Славик, Вовæ æмæ Валерийæн

Ме ’дзард æртæ ’фсымæры, мæ хуртæ,
Схъарм та сты мæ армвæдтæй уæ дуртæ.
Цыртытæй цымыдисæй кæсут,
’Вæццæгæн мæ ног цаутæй фæрсут.

Хъусут, уæдæ! Зоныгыл лæудзынæн,
’Нæфсæрмæй дзыхыдзагæй кæудзынæн, —
Чи мæ хъусы? Сахъ лæппутæ ’рмæст, —
Уыдоны дæр бабын кодта хæст.

Уалдзæджытæй ралæууыдис дыккаг,
Хъулгъа нын куынæг кæны нæ мыггаг,
Адавынц ирон æфсон фæрссаг,
Марынц нæ. Нæ сæм фæкастис фаг!..

Не знæт сыхаг махыл туг ныххуырста, —
Ир, дам, нæм гæрзифтонгæй ныббырста!..
Циу, уæдæ, цы, а ингæнджын фæз?
Цæргæстæ! Сымах куы фæрсын æз!

Сыстут-ма! Фыдызæхх ма кæд уарзут,
Уазал сыджыт иу цъусдуг фæуадзут,
Равдисут сын, чи уæ кæм фæмард:
Искæй зæххыл? Ир-арæнтæй дард?..

Æз мæ рыст, мæ æдыхæй æлгъитын,
Сау æлгъыст уæ марджытæм æрвитын:
Сʻ ахсджиæгтæм сау мæрмæ кæсæнт!
Хæст ракъахт сæ зæрдæмæ хæссæнт!

Мæнæ фæзы цал сагсуры ʻрцарди!
Сʻ алкæмæн мæ арфæйы дзырд — уарди.
Не ʻмдугонтæн уе дзард мæлæт — уаргъ
Хъулгъайæ нæ атæхдзæн ам маргъ.

Искуы кæд сæ рæдыдыл æркæуой, —
Ногæй сæ уæздан сыхæгтæ ʻрхъæуой, —
Ардæм уыдзæн зонгуытыл сæ бырд, —
А фæз у сæ худинаджы цырт.

Сисдзыстæм, гъе, уыцы бон нæ саутæ,
Райхалдзыстæм арæн-быру каутæ,
Чи бамбæхса йе згæ фаттæ ныр,
Ракурдзæн уый ингæнтæй хатыр.

Мʻ адджын тугæфсымæртæ! Мæ хуртæ!
ʻРæхсадтон уын цæссыгæй уæ дуртæ.
Сурæттæй сæрыстырæй кæсут,
Кады ном Ирыстонæн хæссут.