Медзыдагом

Хуссар Ирыстоны къуымтæй сæ иууыл рæсугъддæртæй иу у Медзыдагом. Калоты Барисы чиныг «Осетины»-йы кæсæм ахæм ныхæстæ: «Наиболее поздними поселенцами в Южной Осетии считаются так называемые Ксанские осетины (чысан), живущие в ущелье, как отмечалось, было заселено осетинами на протяжении всего до-монгольского периода. Достаточно отметить, что ксанские Эристави происходили из Осетии, выходцев из нарской котловины… Современные  осетины ксани разговаривают на особо ксанском наречии, мало отличающемся от иронского. Это говорит о том, что ксанские осетины формировались в основном из иронцев, живших в высокогорных районах Южной Осетии и центральной Осетии…»

Ацæргæ адæмы ныхæстæм гæсгæ Медзыдайы дон уыд кæсагджын, уыдис дзы кæфтæ дæр, фæлæ Мцхетайы гидроэлектростанц куы сырæзт, уæд кæсæгты нымæц фæцъусдæр, кæфтæ дзы бынтондæр нал уыд.

Громы дæлейæ ис гуырдзиаг хъæу Медзырхсеу, гуырдзы йæ сæхæдæг  хонынц Меджвидисхеви – Медзыдайы ком, хауы Гуры районмæ, цæры дзы 15 ирон мыггаджы, кæцытæн сæ фылдæр сгуырдзиæгтæ сты. Ацæргæ адæм куыд дзырдтой, уымæ гæсгæ ам Уæллаг Бихъарæй ралидзгæ Плиты мыггаг сæхи схуыдтой Пилиуритæ. Ныртæккæ дæр Гуырдзыстоны сахарты æмæ хъæуты зилынц гуырдзы æмæ ирæттæн сæ мыггæгтæ фыссын кæнынц гуырдзиæгтыл. Медзырхсеуы цæрæг Езошвили Вано мæ мæгуыр æфсымæр  Никъалайæ сарӕзта кæнгæ лæппу, «натлиа». Уыд уазæгуарзаг лæг, цалфӕнды уазæгыл дæр йæхи нæ атигъ кодтаид. Уый мын радзырдта ахæм хабар, зæгъгæ, йæ фыды фыд уыд сыгъдæг ирон лæг, Езотæй, уый амардта уымы æлдары, байста йын йæ зæххытæ æмæ сæ йæхи бакодта, ахсгæ дæр æй не ‘ркодтой.

Медзырхсеуæй чысыл уӕлдӕр ис Громы хъæу, ирон хъæу, хауы Цхинвалы районмæ. Мæ мад уыд гроймаг æмæ йӕ хуыдта Гъром, æвæццæгæн, иронау афтæ у. Ам цардысты ахæм мыггæгтæ: Быцентæ, Къусратæ, Хацыртæ, Къодотæ, Битартæ, Хуыбылтæ, Хуыбиатæ, Мæргъитæ, Гуыздатæ, Уырыгатæ, Къудухтæ, Уалытæ, Туатæ, Лолотæ. Ацы хъæуæй рацыдысты зынгæ ирон ахуыргæндтæ, æфсымæртæ Къусраты Анатоли æмæ Юри, физико-математикæйы доктортæ, профессортæ: зынгæ юрист æмæ къухдариуæггæнæг Къусраты Никъала. 1960-1970 азты Лолоты Георги нæ областы æдасдзинады хайадӕн къухдариуæг кодта, йе ‘фсымӕр Григори та областы милицийыл. Громы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæстмæ арвыстой Быценты Павле æмæ Къусриан Бабалейы æхсæз фырты: Шаликъо, Ареса, Иорам, Гига, Ладо æмæ Цицийы. Уыцы æфсымæртæй ма сæ фыды уæзæгмæ æрцыдысты Иорам æмæ Гига, иннæтæ хæсты бабын сты. Быценты Егор æмæ Туайон Пело æртæ фырты афæндараст кодтой Стыр Фыдыбæстæйон хæстмæ: Къоте, Серго æмæ Бетърейы. Серго уацары бахауд немыцмæ æмæ йæ аластой Румынмæ, ныгæд æрцыд Васлауы уæлмæрды. Къоте æмæ Бетъре æдзæм сæфт фесты. 1989-2008 азты Громы лæппутæ Медзыдагомы иннæ лæппутимæ хъазуатон тох кодтой гуырдзиаг фыдгæнджытимæ æмæ сæ Медзыдагоммæ нæ бауагътой. Громæй галиуфарсæрдыгæй уыд æртæ хъæуы: Уæллаг Чыниала, Дæллаг Чыниала æмæ Дзуарет. Ацы æртæ хъæуы федзæрæг сты. Цардысты дзы ахæм мыггæгтæ: Быцентæ, Куыдзетæ, Уалытæ, Къусратæ. Громæй мидæмæ цæугæйæ, Медзыдайы рахисæрдыгæй фарс ис иу хъæу Андорет. Ам цардысты ахæм мыггæгтæ: Мæхъитæ, Мæргъитæ æмæ Букуылтæ. Андореты галиуæрдыгæй фарс ис хъæу Теладжын, цардысты дзы Мæргъитæ. Йӕ фарсмӕ хъӕу Æхсæрджыны дӕр цардысты Мæргъитæ. Ацы дыууæ хъæуы федзæрæг сты. Громæй Би-хъармæ цæугæйæ фæндагмæ æввахс ис хъæу Нишит. Ам цардысты: Туатæ æмæ Задытæ, ис ма дзы иу хæдзар. Нишитæй галиуæрдыгæй фарс, Медзыдадоны сæрмæ ис хъæу Биет. Ам ис Тутыры дзуар, кæцыйæн ис историон нысаниуæг. Ам цардысты Къусратæ æмæ Джиголатæ. Биетæн йæ галиуæрдыгæй фарс ис Уӕллаг Горет, цардысты æмæ дзы цæрынц Куыдзетæ. Ацы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæсты стыр хайад райстой: Куыдзеты Семен, Куыдзеты Григол, Куыдзеты Бесарион, Куыдзеты Бимбол æмæ Никъала. Дæллаг Гореты цæрынц Хацыртæ. Дæллаг Гореты уæлейæ, Медзыдайы доны уæлейæ, фæндагæн рахисфарс ис хъæу Иурет, цардысты дзы Туатæ æмæ Хохатæ. Ныртæккæ ма дзы цæры иу хæдзар, Чыниалайæ алидзгæ Куыдзеты Лади. Иуретæй Бихъары ‘рдæм куы рацæуай, уæд галиуæрдыгæй ис хъæу Дæллаг Махис, цæрынц дзы Дудайтæ æмæ Туатæ. Дæллаг Махис дæр активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты: Туаты Михал, Туаты Сико æмæ йæ æфсымæр Уазко. Астæуккаг Махисы цардысты Дудайтæ, Хуыбылтæ æмæ Хуритæ, ныртæккæ дзы цæры иу хæдзар, Хуриты Тенгиз. Астæуккаг Махисы цæрджытæ дæр активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты. Сæ фыды уæзæгмæ нал æрыздæхтысты цыппæрдæс адæймаджы. Уыдис ма дзы хъæу Уæллаг Махис, цардысты дзы Дудайтæ, уый дæр федзæрæг ис. Ацы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæстæй нал æрыздæхт цыппар адæймаджы. Махисы хъæуæй мидæгдæр, Медзыдайы донæн йæ галиу фарс ис  хъæу Бихъар. Цардысты дзы Дудайтæ æмæ Джыгкайтæ. Ныртæккæ дзы цæрынц Дудайтæ, æртæ хæдзары, Уæллаг Бихъарæй ралидзгæ Нарыкъатæ.

Ацы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæсты хайад райстой æфсымæртæ Дудайты Виктор æмæ Харитон, афтæ Дудайты Самсон дæр. Дудайты Виктор схызт булкъоны цины онг æмæ куыста Цæгат Ирыстоны автономон республикæйы Мидæггагон хъуыддæгты министры хæдивæгæй. Самсон та фæкуыста ацы республикæйы районы милицийы хицауæй. Дæллаг Бихъары фæсивæд активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты. Ацы хъæуæй фронтмæ ацыдис 28 адæймаджы, сæ хæдзæрттæм ма æрыздæхтысты 14 адæймагӕй, иннæтæ хæсты бабын сты. Дудайты Давид æмæ йе ‘мкъай Хубиан Уарди хæстмæ арвыстой æртæ фырты: Гигуца, Сергей æмæ Адиозы, уыдонæй Гигуца фронтæй нал æрыздæхт, æдзæм сæфт фæцис. Активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты Дудайты Григол æмæ Яков. Уыдон уæззау цæфтæй æрыздæхтысты фронтæй, цардысты сахар Пятигорскы, ныгæд сты Пятигорскы уæлмæрды. Бихъармæ цæугæйæ галиуæрдыгæй фарс уыд хъæу Сау Къодахджын, цардысты дзы Дудайтæ, ныртæккæ у æдзæрæг хъæу. Дæллаг Бихъарæй иу 5 км. уæлдæр ис хъæу Уæллаг Бихъар, цардысты дзы 14 мыггаджы: Хъæцлæутæ, Саджитæ, Икъатæ, Нарыкъатæ, Беппитæ, Туатæ, Дриатæ, Дзукъатæ, Плитæ, Фæрниатæ, æмæ æндæр мыггæгтæ. Ацы хъæуæй рацæугæ уыд стыр ахуыргонд, медицинон зонæдты доктор, Гуырдзыстоны академийы уæнг, бындурæвæрæг æмæ йæ директор, спорт æмæ физкультурæйы иртасæн институты профессор Нарикъашвили-Нарыкъаты Серго. Ацы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæстмæ ацыд 13 адæймаджы, уыдонæй сæ уæзæгмæ æрыздæхт 6 адæймаджы. Адонæй активондæр хайад чи райста ацы хæсты, уый уыд Хъæцлæуты Уазно, йæ иу къах ныууагъта хæсты быдыры. Уæллаг Бихъары сæрмæ уыд хъæу Уаниты сых, цардысты дзы Уанетæ, уый дæр федзæрæг. Дæллаг Бихъары мидæгæй комы уыд хъæу Харули, цардысты дзы Болататæ æмæ Тадтатæ. Ацы хъæу дæр федзæрæг. Бихъарæй иу 5 км. мидæгдæр, галиуæрдыгæй, цъалайы ис хъæу Æрчъынарет. Цардысты дзы Цъæйтæ, Мæргъитæ, Уытыртæ, Къутæртæ æмæ Дудайтæ. Ацы хъæуæй рацыд зынгæ партион æмæ хæдзарадон  къухдариуæггæнæг, стыр ирон патриот æмæ адæмы уарзон лæг Цъæйты (Чиаты) Иосиф Семены фырт, кæцы Хуссар Ирыстоны адæмæн бирæ хорз хъуыддæгтæ сарæзта, уæлдайдæр Къуыдаргомы адæмæн. Мæ хъуыдымæ гæсгæ йӕм махæрдыгæй æмбæлы фылдæр лæггад. Æрчъынареты фæсивæд дæр активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты, сæ уæзæгмæ 8 адæймаджы нал æрыздæхтысты. Медзыдайæн йæ галиуæрдыгæй фарс уыд хъæу Цъалисубан – цъалайы сых, цардысты дзы Туатæ. Ацы хъæуæй Стыр Фыдыбæстæйон хæстмæ ацыд 32 адæймаджы, хæсты быдыры дзы баззад 16 адæймаджы. Æрчъынареты сæрмæ галиуæрдыгæй ис хъæу Бендер. Ам цардысты Къудухтæ æмæ Дзæгъиатæ, ныртæккæ федзæрæг. Ацы хъæуæй рацыдысты зынгæ паддзахадон æмæ хæдзарадон къухдариуæггæнджытæ: Къудухты Илья, зынгæ журналист Къудухты Георги. Бендеры фæсивæд дæр сæхи нæ бааууон кодтой Стыр Фыдыбæстæйон хæстæй, райстой дзы активон хайад, фронтæй нал æрыздæхтысты 19 лæджы. Æрчъынаретæй уæлдæр, рахисæрдыгæй уыд хъæу Ахалиса. Ам цардысты Цоцитæ æмæ Нанитæ. Ацы хъæуæй Фыдыбæстæйон хæс-тæй не ‘рыздæхт 4 адæймаджы. Медзыдагоммæ хауы Цъипоры хъæу. Ам цардысты Туатæ, у æдзæрæг. Ацы хъæуæй дæр 4 лæджы нал æрыздæхтысты Фыдыбæстæйон хæстæй.

Ардисы цардысты Хуыбылтæ, ныртæккæ у æдзæрæг хъæу. Ардисы фæсивæд активон хайад райстой Стыр Фыдыбæстæйон хæсты, уыдонæй 16 адæймаджы сæ фыдæлты зæхмæ нал æрыздæхтысты, уыдонимæ иу сылгоймаг Хуыбылты Маруса дӕр.

Ардисæн галиуæрдыгæй фарс ис хъæу Асатъур. Цардысты дзы Хуыбылтæ,  дыууæ хæдзары та – Дудайтæ. Ацы хъæу дæр федзæрæг ис. Официалон зонæнтæм гæсгæ Бихъары хъæусоветы 1947 азы цард 720 хæдзары. Ныры зонæнтæм гæсгæ та дзы 50 хæдзары дæр нал цæры. Куыд уынæм, афтæмӕй  миграцион процесстæ тынг бандæвтой Медзыдагомыл дæр. Медзыдагомы адæм уыдысты лæггадгæнæг, уазæгуарзаг. Медзыдагомы канд хорз адæм нæ цард æмæ нæ цæры, фæлæ ма дзы ис алыгъуызон ӕрдзон хъæздыгдзинæдтæ дӕр: дыууæ раны дзы ис нефты гуырӕнтӕ, геологты бæрæггæнæнтæм гæсгæ Ардисмæ æввахс, Асатъуры бын æмæ Громы сæрмæ. Ис дзы дурæвзалы – Биеты бын,  Иуретæн галиуæрдыгæй фарс ис зынаргъ згъæртæ. Ацы комы саразæн ис алыгъуызон улæфæндæттæ.

ДУДАЙТЫ Виктор