Нæ фарны лæгтæ, нæ рухстауджытæ

Цыма ацы дыууæ фарны лæгæн – Аксо æмæ Цоцкъойæн, сæ дыууæйæн дæр иу хъысмæт уыдис, цыма иу мад æмæ иу фыды зæнæг уыдысты… Æвæццæгæн уымæн æмæ æмхуызон иузæрдионæй кæй архайдтой ирон адæмы рухс царды сæрвæлтау. Иу хъысмæт сын нæ уыд иу хъуыддагæй: Цоцкъойы баййæфта культы азар, бабын æй кодтой. Аксо амард уазалдзыды аххосæй, фæлæ æнæдызæрдыгæй зæгъæн ис, уый дæр куы фæцардаид уыцы тугуарæн рæстæджы онг, уæд нæ аирвæзтаид. Уымæн æмæ уыцы дуджы ахæм фарны лæгтæн ирвæзыны амал нæ уыд…

Нæ куырыхон рухстауджытæн  сæ зынгæдæртæй иу уыд Колыты Аксо. Уый йæ цард, йæ зонд снывонд кодта ирон адæмæн, ирон æвзагæн.

Ирыхъæуы аргъуаны кæрты, ныгæд кæм æрцыд, уым йæ цыртыл сыгъзæрин дамгъæтæй фыст уыдис: «Рухсаг у, рухсаг! Æгас Ир дæ бузныг стæм.» Æрмæст уыцы ныхæстæ дæр сты цымыдисаг, Колыты Аксо цавæр лæг уыд, ирон адæм дзы афтæ бузныг цæмæй  сты, зæгъгæ.

Аксо райгуырди 1822 азы кæрон Дзæуджыхъæуы горæты, Ирыхъæуы. Йæ фыд Бесо у Мамысонæй рацæугæ. Аксойы фыд хохæй  Дзæуджыхъæумæ кæд ралыгъд, уый бæлвырд нæу, æрмæстдæр 1819 азы Ирыхъæуы цæрджыты номхыгъды ис ахæм бæ-рæггæнæн, мæгуыр хохаг лæг Колыты Бесо Ирыхъæуы аргъуангæс кæй уыд.

Райдиан ахуырдзинад Аксо райста Дзæуджыхъæуы дины скъолайы. Колыты Аксо уыди уыцы скъолайы фыццаг ахуырдзаутæй иу. Скъола каст куы фæци, уæд æй йе стыр зæрдæргъæвддзинады тыххæй арвыстой Тифлисы дины семинармæ.

Семинары Аксо ахуыр кодта дины ахуырад, философи, литературæ, физикæ, æмæ адæ-мы истори, латинаг, бердзенаг, уырыссаг æмæ ирон æвзæгтæ. Æппæт предметтæй дæр Аксо иста иттæг хорз бæрæггæнæнтæ.

Семинар каст куы фæци, уæд Аксойы рарвыстой Дзæуджыхъæумæ, йæхæдæг кæм ахуыр кодта,уыцы дины скъоламæ инспекторæй æмæ ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй. Фæстæдæр уыди Ирыстоны дины скъолайы директор.

Каст куы фæци, уæдæй йæ амæлæты бонмæ Колыты Аксо сауджыны куыстимæ кодта ахуыргæнæджы куыст дæр. Арæх-иу æй бахъуыд йæ куысты фæдыл дард хæххон хъæутæм цæуын. Иу ахæмы фæндагыл суазал сты йæ рæуджытæ, æмæ1866, йæ тæккæ лæджы кары уæвгæйæ, амард.

Ирыстон феодалон паддзахы уæззау колониалон æфсондзы бын куы уыди, уыцы дуджы ирон адæмы æхсæн фыццаг ахуыры, рухсы тынтæ тауын байдыдта Колыты Аксо.

Уыцы заманы уавæрты йын цас амал уыди, уымæй архайдта, цæмæй Ирыстоны гом кæной фылдæр скъолатæ æмæ сæм хауой ирон фæллойгæнджыты цот. Рæдыд нæ уыдзæн, 19 æнусы 50-60-æм азты ирон хохаг хъæуты цы скъолатæ фæзынд, уыдон байгом кодтой Колыты Аксойы сæрмагонд  архайды æмæ хъæппæрисы фæрцы, зæгъгæ, куы зæгъæм, уæд. Зынгæ ирон фыссæг  Гæдиаты Секъа 1913 азы журнал «Чырыстон дин»-ы дыккаг номыры афтæ фыста уый тыххæй: «Аксо хорз зыдта ирон адæмы. Æхсæв нæ хуыссыд, бон нæ бадти, Ирыстоны къуымты зæрватыккау ратæх-батæх кодта, цæмæй сиу кодтаид… армадзаг æмæ хæлиугонд  ирон адæмы, цæмæй сæ цардыуаг æппæтæй дæр фæхуыздæр уыдаид, ууыл тох кодта». Уæлдай æргом здæхта ирон æвзагмæ, йæхи хъардта ууыл, цæмæй ирон фæллойгæнæг хохаг лæджы цот къазнайы хардзæй ахуыр кæной. Йæ цæст дардта, скъола-иу каст чи фæци, уыдонмæ дæр. Йæ куысты фадæттæй, стæй Кавказы уæды дины кусджыты хицæутты æхсæн нымад кæй уыд, уымæй пайда кæнгæйæ æххуыс кодта, скъола-иу чи фæци каст, уыдоны куысты сæвæрыныл, архайдта ууыл, цæмæй дарддæр ахуыр кæной.

Ирон æвзаджы ахуыргæнæгæй кусгæйæ, Колый-фырт архайдта ууыл, цæмæй ахуырдзаутæ бауарзой сæ мадæлон æвзаг, сæ адæмыл иузæрдион уой, цæмæй рæза сæ национ хиæмбарындзинад.

Фæлæ нын Колыты Аксойы ном уæлдай зынаргъдæр у уымæн, æмæ сылгоймаджы ахуырдзинады сæрхъуызой кæй уыд. Уый 1862 азы ирон чызджытæн йæхи хæдзары байгом кодта скъола, ахуыргæнæг дæр дзы уыд йæхæдæг. Йæ ахуыргæнинæгтæ сæ зæрдыл  бадардтой æмæ æмбисондау хастой Аксойы зондамынд: «Ног фæлтæртæ цæмæй хорз хъомыл кæной, уымæн хъæуы ахуыр æмæ размæдзыд бинонтæ, æмæ ахæм бинонтæ  саразынæн та хъæуы, фыццаджы-фыццаг, ахуыр æмæ размæдзыд сылгоймаг-мад.»

Мах Аксойæн зонæм æрмæстдæр æртæ æмдзæвгæйы. Кæд сын стыр æхсæнадон ахадындзинад нæй, кæд сæ мидис дины таурæгътимæ баст вæййы, уæддæр сæ бæнымайæн ис ирон литературæйы фыццаг ауæдзыл. Йæ заманы йæ зарджытæ Ирыстоны адæмы ‘хсæн тынг  ахæлиу сты. Аксойы стихтæ афтæ тынг сæ мидисы тыххæй нæ ахæлиу сты. Фæлæ уыцы заман ирон æвзагыл æндæр ницы уыдис, æмæ сæ адæм сæ зæрдæмæ истой.

Колыты Аксо стыр бавæрæн бахаста ирон культурæмæ, æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, у йæ бындурæвæрджытæй иу.

Ахæм фарны лæгтæй уыд Æмбалты Цоцкъо дæр – педагог, рухстауæг, этнограф, адæ-мон сфæлдыстад æмбырдгæнæг, ирон æвзаг иртасæг, фыссæг æмæ тæлмацгæнæг. Фæл-тæрæй-фæлтæрмæ ирон адæмы хсæн ацы Арвы Уациллайы хуызæн куырыхон лæджы тыххæй бирæ арфæйы ныхæстæ цæуы. Адæмæн, уæлдайдæр, та фæсивæдæн фæзминаг чи у, ахæмтæ. Зонгæ æмæ хæлар уыд уæды рæстæджы ирон интеллигенцийы хуыздæр минæвæрттимæ. Бирæ æхсызгон, бæлвырд хабæрттæ æмæ цаутæ нын ныууагъта Къоста, Елбыздыхъо æмæ иннæты тыххæй. Уагæры ма йын 1937 азы йе сфæлдыстадон бынтæ куы  нæ бабын кодтаиккой!

Цоцко …. Хуымæтæг ирон хæдзары райгуырд. Æрыдоны ныр дæр ма фенæн ис уыцы хæдзарæн. Ам дины семинар каст фæци 1891 азы. Семинар-иу каст чи фæцис, уымæн бар лæвæрд цыд сауджын кæнæ ахуыргæнæджы куыст кæнынæн. Æмæ Цоцко равзæрста рухсады куыст. Уыцы хъуыддаджы балæууыд  Къостайы фарсмæ, ирон мæгуыр адæмы сывæллæтты йæ фæдыл хуыдта «рухсмæ æнæзивæг». Уыимæ хистæрты зонды  уагъта размæ тырнындзинад, сæ зæрдæты – ныфс æмæ рæсугъд æнкъарæнтæ. Ссис ахуыргæнæг. Бирæ ирон хъæуты сабиты æргом аздæхта ахуыры фæндагмæ, уый фæстæ райдыдта кусын Æрыдоны дины семинары.  Иттæг стыр кад ын уыдис, уымæн æмæ йын, æвæццæгæн, Хуыцауæй лæвæрд  уыдис адæмы зæрдæмæ рæсугъд фæндæгтæ гæрдын.

Уынджы-иу куы фæцæйцыд Цоцко, уыцы хæрзконд, рæсугъд нæлгоймаг, уæд-иу цыма уынг ныррухс йæ рухсæй. Уыди хъæуы фидауц. Дзæгъæлы йæ нæ хуыдтой зæды хуызæн.

Тынг бирæ уарзтой æрыдойнæгтæ  сæ рухстауæг æмзæххоны. Стыр кад, стыр аргъ ын кодтой, бузныг дзы уыдысты, уымæн æмæ уымæй цыди рухс Æрыдоны цæрджытæм, хаста сæм культурæ. Арæзта фæсивæды ахуыры, зонды фæндагыл, хорз æгъдæуттыл.

Ахуыргæнæджы  æмæ æхсæнадон куыс-тæй уæлдай Цоцко йе ргом аздæхта ирон цардыуагмæ, не гъдæуттæм, раджы архайын райдыдта адæмон сфæлдыстад æмбырд кæныныл, уырыссаг æмæ немыцаг æвзæгтæй зындгонд фысджыты уацмыстæ тæлмац кæныныл.

Цоцко бирæ архайдта «Ирон газет» рауадзыныл.  Зæрдиагæй архайдта хорз æгъдæуттæ царды фидар кæныныл, газеты хъомыс фылдæр, йæ къуылымпыдзинæдтæ йын иуварс кæныныл.

«Йе сфæлдыстадон куыст  йæ тæккæ тынгыл уыди Цоцкойæн, афтæмæй хахуырты амæттаг баци, – фыссынц йæ хæстæджытæ Æмбалты Додтан  æмæ Хъуылаты Валодя, – 1937 азы октябры йæ хæдзарæй ракодтой æмæ йæ æрцахстой. Чиныгæй, къухфыстæй, фыстæгæй….уæзласæн машинæйы сæ бакалдтой, йæхи йын гуыффæмæ схизын кодтой æмæ… Алагирмæ. Цалдæр боны фæстæ та – Дзæуджыхъæуы ахæстонмæ».

Цоцкойы куы æрцахстой, уæд æрыдойнæгтæ мæрдты хуызæн фесты. «Ау, æмæ Цоцко та цы кодта, кæм фæаххосджын?».  Бирæтæ кæугæ дæр кодтой. Хорз, зондджын, адæмæн хъæугæ лæг кæй уыд, гъе уый уыд йæ «аххос». Нал æрыздæхт Цоцко. Фесæфт æнаххосæй комыйаргъ лæг.

Цымæ цавæр уды хицау уыд, ахæм диссаджы фæрнджын æмæ Хуыцауы уарзон лæгыл 1937 азы хахуыртæ чи фæфыста, уый? Канд Æрыдон нæ, фæлæ æппæт Ирыстон ныууынæргъыдта: Цоцко цæрæнбонты «адæмæн хорз уа»-йыл куы фæхъардта йæ уд, уæд кæмæн цы кодта æвзæрæй?

Къорд азы фæстæ йæ бæргæ сраст кодтой. Æназым, дам, уыдис.

Раст зæгъы Соттиты Риммæ: «О, закъоны раз Æмбалты Цоцкойы ном сыгъдæгæй загъд æрцыд, фæлæ уый æгъгъæд нæу. Цæргæ-цæрæнбонты ирон адæмæн цы хæрзты бацыд, цы кад сын фæкодта Иры дæр æмæ æндæр адæмты хсæн дæр, уымæн нырма аккаг аргъгонд не рцыд».

Абон мах, чиныгкæсджытæ, стыр бузныг стæм фыссæг æмæ журналист Соттиты Риммæйæ. Уый бирæ азты Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны зонадон-иртасæн институтты, библиотекæты, архивты, хицæн адæймæгты библиотекæты фембырд кодта Æмбалты Цоцкойы сфæлдыстадон бынтæ, æмæ ма дзы йæ къухы цы бафтыд, уыдонæн рухс фенын кодта 2009 азы иу егъау, 500 фарсæй фылдæр кæм ис, ахæм чиныджы  «Удварны хæзнатæ».  Уым нын Цоцкойы æмдзæвгæты, мысинæгты, йæхи хатдзæгты фæрцы нæ цæстыты раз сыстын кæны йæ диссаджы зæрдæмæдзæугæ фæлгонц, йæ удыхъæд æмæ ирон адæмыл йæ рис, йæ мæт.

Махæн Цоцкойы ном рохгæнгæ нæу. Уый канд Æмбалты мыггаджы нæ уыдис,   фæлæ æппæт Ирыстоны дæр.

ГАССИТЫ Анжелæ