Арӕх у ирон топонимийы ирайнаг знӕм мӕрдты этноним. Уый ӕмбӕлы дыууӕ фонетикон вариант нар (мӕр). Ирыстоны ма ис ойконим нар (Туалты) ӕмӕ Нарӕ – Дыгургомы). Нар элементыл ӕмбӕлӕм топонимтӕ – Биснар, Дзыхънар, йӕ варианттӕ: Дыхънар, Быхнар, Нарсара, чи зоны, Нарыхъаты дӕр; топонимты компонентты хуызы: Нары ‘фцӕг, Нары дон, Нары Хуссар, Нары дзуар, Нары скъадуат ӕмӕ ӕндӕртӕ. Нар элементимæ ма ӕмбӕлӕм Цӕгат Ирыстонӕн ӕддейӕ топонимты дӕр. Зӕгъӕм, Хъазбеджы районы Къобы хъӕуы цур ис ком Наруан, Наруан – цӕгат Окрохъанайы хъӕуы та – кувӕндон Нары Уастырджи, Хуссар Ирыстоны Цъунары хъӕу.

Мар элементыл ӕмбӕлӕм топонимтӕ Маррагъ, Мархат (Куырттаты комы) ӕмӕ Мараты ӕфцӕджы (Дыгургомы), Хъӕрӕсе-Черкестӕм – Марухы. Уымӕй дарддӕр ма Ирыстоны ис, Нармӕ хӕстӕг чи у, цалдӕр ахӕм географион номы: Наргъ, Наргъийы уыгӕрдӕнтӕ, Наргъӕ, Наргъи дон, Наргъи адагӕ, Къухнаргъ Махческ, Фараскат, Комунтӕ ӕмӕ Куссийы хъӕуты цур – Дыгургомы ӕмӕ Ӕддаджы Наргъ (Луары хъӕуы цур -Уӕлладжыры). Банысан кӕнын хъӕуы уый, ӕмӕ Hap (Map) ӕмӕ Наргъ цы топонимты ис, уыдоныл ӕмбӕлӕм хӕхбӕсты уыцыиу бӕрæг-бӕлвырд  ран.

Литературӕйы ӕмбӕлӕм Нар топонимы тыххӕй ӕндӕр ӕмӕ ӕндӕр хъуыдытыл. Ивгъуыд ӕнусы кӕрон Пфафф фыста, зӕгъгӕ,  адӕймаджы рагисторийы Къаспы денджызы Хуссар донбылгӕрон цӕрӕг стыр ӕмӕ номдзыд мӕрдты знӕм йӕ ном ныууагъта нарты. Уыимӕ сразы профессор Ӕлборты Барис дӕр. Уый, зӕгъгӕ, ойконим Нар ӕмӕ ирӕттӕ – нарты мифон фыдӕлты этнонимӕн ис иу ратӕдзӕн – Чысыл Азийы Нара кӕнӕ Намрийы паддзахад, уымӕн йӕ политикон ӕндӕвдад ӕнхъӕвзта цӕгатӕрдӕм суанг Къуары цӕугӕдон ӕмӕ Сау денджыз ӕмӕ Къаспы денджызмӕ.

Абайты Васо йӕ иртасӕн куыст «Нарты эпос»-ы лӕууы ӕндӕр позицийыл. Уый ӕрцыд ахӕм хатдзӕгмӕ, зӕгъгӕ, Нар цӕуы монгойлаг дзырд нарӕйӕ (хур). Уыцы хъуыдыйыл лӕууынц Калойы фырт ӕмӕ Гуыриайы фырт дӕр. Васо фыста, зӕгъгӕ  ма термин нарт, монгойлаг нара «хур» баззадис ӕндӕр топонимон нӕмтты дӕр. Ирыстоны ис дыууӕ хъӕуы. Нар номимӕ-иу Туалты ӕмӕ иннӕ та – Дыгуры – Нара, Нары хъӕу. Нары хъӕу амоны Хуры хъӕу.

Стыр ирон поэт Хетӕгкаты Къоста цымыдис кодта йӕ мыггаджы равзӕрдмӕ. Хетӕджы тыххӕй фысгӕ дӕр дзӕвгар фӕкодта. Ныффыста поэмӕ «Хетӕг» (кӕронмӕ йын фыст нӕ фӕцис), йӕ этнографион очеркы кӕны йӕ кой цалдӕр ран.

Поэмӕ аивадон уацмыс у, фӕлӕ этнографы историмӕ тынг ӕввахс лӕууы. Хетӕгкаты Къоста йӕ этнографион очеркы иу ран фыссы: «… чтобы какой-нибудь беглец (ам дзырд цӕуы Хетӕгыл) из-за Кубани занял лучший пункт…». «Лучший пункт» Къоста хоны Нар. Бӕрӕг куыд у, афтӕмӕй зӕронд замантӕ уыдысты тыхы рӕстӕджытӕ, знаг дӕм кӕцӕй фӕмидӕг уыдаид, уый ничи зыдта ӕмӕ ацы уӕззау рӕстӕджы Нар стратегион ӕгъдауӕй уыдис иууыл хуыздӕр ӕмӕ ӕдасдӕр бынат. Цыдӕриддӕр кӕмттӕ ис Туалгомы, уыдонӕн сӕ фӕндаг цыдис Нарыл. Захъхъайӕ райдай, Джинат, Згруггом, Мамысонгом, Гуыркъуымты ком – иууылдӕр сӕ фӕндаг ӕлхынцъ кодта Нарыл. Нар уыдис ӕрдзон фидар ӕмӕ дзы хъуамӕ бадтаид хӕстонты къорд, ууыл дзурӕг ма у топоним Нар йӕхӕдӕг дӕр. Стыр ирон ахуыргонд Абайты Васойы хъуыдымӕ гӕсгӕ, уӕлдӕр ӕй куыд банысан кодтон, дзырд Нар у монгойлаг ӕвзагӕй ӕрбайсгӕ дзырд ӕмӕ нысан кӕны «хур», фӕлӕ ирон ӕвзаджы ис дзырд «Нӕл», уый та равзӕрд ирайнаг «Нар»-ӕй. Ирайнаг Нар ироны радта Нӕл, ома, дзырд фӕивта фонетикон ӕгъдауӕй. Васойы хъуыдымӕ гӕсгӕ ирайнаг Нарӕн иудзинад нӕй топоним Нар-имӕ, уымӕн ӕмӕ, зӕгъгӕ, ирайнаг Нар иронмӕ ахызт Нӕлмӕ ӕмӕ хъӕуы ном та ӕнӕивгӕйӕ баззад: «Нӕлӕн «значение «герой» вполне чуждо осетинскому». Фӕлӕ Уанеты Владимиры хъуыдымӕ гӕсгӕ, ацы хъуыдытӕ не сты раст, зӕгъгӕ. Абон дӕр ма дзӕбӕх сахъ лӕппутӕй фӕдзурынц, уый Нӕл у, Нӕл, зӕгъгӕ, ӕмӕ Нары бынат та уыдис сахъ лӕппуты бынат, ома, ӕцӕг Нӕлты бынат. (Уанеты Владимир «Чи уыдис Къостайы фыдӕл Хетӕджы фыд Инал», газет «Хурзӕрин» №66 2005 аз).

Куыд бӕрӕг у, афтӕмӕй бирӕ ирайнаг ӕвзӕгты дзырд Нар нысан кӕны «хъӕбатыр». Афтӕмӕй Нары фидары ӕцӕг хъӕбатыр лӕппутӕ кӕй бадтис, уый тыххӕй йӕ ном дӕр ссис Нар.

Куыд зонӕм, афтӕмӕй Ирыстоны топонимийы Нар, Нарты хъӕу ойконимтӕй дарддӕр ма элемент нар тынг парахат кӕй у нар (мар-ы) формӕйы. Уыдоныл мах ӕмбӕлӕм хохы Ирыстоны бӕрӕг-бӕлвырд бынаты. Уыимӕ иумӕ, гӕнӕн ис хъуыды кӕнӕм афтӕ, зӕгъгӕ, Туалты Нары хъӕу ӕмӕ Дыгуры Нар равзӕрдысты монголты ӕрбабырстӕй бирӕ раздӕр. Нырма Ирыстон археологон ӕгъдауӕй хӕрзиртӕст нӕу, стӕй нӕм фыст документтӕ дӕр нӕй, фӕлӕ нӕм цы иртасӕн куыстытӕ ис, уыдон дӕр фагбӕрцӕй ӕвдисынц, ирон адӕмы фыдӕлтӕ скифтӕ-сӕрмӕттӕ- алантӕ Централон Кавказы кӕй ӕрцардысты нӕ эрӕйы агъоммӕ сӕдӕ азты размӕ. Ууыл дзурӕг сты чырыстон дины цыртдзӕвӕнтӕ дӕр хохы Ирыстоны.

Монголты ӕрбабырсты агъоммӕ ирӕтты фыдӕлтӕ цардысты Централон Кавказы кӕмтты ӕмӕ хъуамӕ сӕ цӕрӕн бынӕтты исты нӕмттӕй хуыдтаиккой фӕлӕ, ома, монгойлаг нӕмттӕй  уый ницы сӕрӕн хъуыд. Элемент нар цы объектты (топонимтӕ ӕмӕ ойконимты) ис, уыдон та се ‘ппӕт хурварс не сты. Ӕвӕццӕгӕн, раст сты уыцы ахуыргӕндтӕ, афтӕ чи зӕгъы, зӕгъгӕ, элемент нар у этноним мардӕй рацӕугӕ. Уыцы этноним ӕнкъардӕуы ахӕм нӕмтты, куыд Мархат (Мар-фӕивгонд ӕппӕтиумæйаг ирайнаг кат, ката – цӕрӕнуат, хӕдзар, хъӕу, горӕт, фидар) ома, иумӕйаг ирайнаг мӕрдты цӕрӕнуат. Мархат – афтӕ хуыдтой Хилачы комы, уӕвӕг Нары Колытыхъӕуы маррагъ Дзыхънар, Цъунар ӕмӕ афтӕ дарддӕр.

Уӕдӕ дзырд «нар» историографийы фыст ӕрцыдис иуыл къаддӕр 24 ӕнусы размӕ: уӕд ӕй грекъаг историк Геродот ныффыста йӕ чиныг «Скифты истори»-йы «Ӕнарӕ».

Цы нысан кӕны ацы дзырд, уый суанг 1887 азмӕ бӕрӕг нӕ уыд.

1887 азы рацыд  В. Ф. Миллеры чиныг «Осетинские этюды»-йы 3-аг том, цыран 132-ӕм фарсыл фыссы: «Ӕнарӕ» – лӕг чи нӕу (ӕнӕлӕг-дзинад). Нар (нарӕ – дыгурон формӕ) – лӕгау-лӕг, нӕлгоймаг, нӕл (уырыссагау: муж, мужчина, самец).

Фӕстӕдӕр, 1891 азы Л. Лопатинский фыссы, зӕгъгӕ, ирон дзырд нарт ӕмӕ персаг (ирайнаг) дзырд нар хъуамӕ уой иу уидагӕй равзӕргӕ ӕмӕ сын ис ӕмхуызон нысаниуӕг: Лӕгау-лӕг, хӕстон, ӕфсӕддон лӕг, бӕгъатыр. (кӕс чиныг  “Сборник материалов по описанию местностей и племен”, 22 т. 1891 аз).

«Нар»-ы термины нысаниуӕг ӕххӕст ирдӕй равдыста Хр.Бортоломе. Уымӕн 1904 азы г. Страсбурджы мыхуырӕй рацыдис йӕ чиныг «Альтиранишес вертербух», ома, рагон ирайнаг дзырдуат. Ацы чиныджы немыцаг ӕвзагыл ӕмӕ иран-персаг цитатӕтимӕ уый дзырд «нар» амоны афтӕ: нар у ӕмӕ нысан кӕны:

1.Манн – лӕг; ӕфсӕддон, хӕстон лӕг.

  1. Вергафтер Манн – сӕрылхӕцӕг, ӕвварс-хӕцӕг ӕфсӕддон лӕг.
  2. Кригсманн – хӕстон, ӕфсӕддон лӕг.

4.Кригеришер Гъельд – хӕстон хъайтар, расгуыхгӕ ӕфсӕддон.

  1. Риттер – рицарь – уӕлбӕхӕй хӕцӕг дӕсны ӕфсӕддон
  2. Кригер – кӕс Кригсманн.
  3. Манн фюр Манн – лӕгау лӕг; ӕхсарджын, сгуыхт ӕфсӕддон.
  4. Менниглих Манн – лӕгдзинадӕй ӕххӕст, ӕхсарджын ӕфсӕддон лӕг. Уӕдӕ дзырд нар у ирон, ӕмӕ нӕ рагон фыдӕлты бындурондӕр дзырдтӕй сӕ иу. Дзырд нары уидаг абоны бон ӕмбӕлы бирӕ ирон дзырдты:
  5. Нариман – ирон лӕджы ном.

2.Нартыхтӕ – ирон мыггаг.

  1. Нарӕмон лӕг – ӕхсарджын лӕг.
  2. Нарзан, ома, нар – сӕн – суары хицӕн хуыз.
  3. Нартхор – хойраджы хицӕн хуыз.
  4. Нары хъӕу – ахӕм хъӕутӕ Ирыстоны ис дыууӕ. Уыдонӕй сӕ иу у Къостайы райгуырӕн хъӕу. Ирон таурӕгъты куыд баззадис, афтӕмӕй Къостайы фыдӕл Хетӕг уыдис ирон хӕстонты фӕтӕг. Хетӕг арӕх саста йӕ сыхаг адӕмты. Ахӕм сгуыхт хъайтар, куыд Хетӕг – уӕды ӕвзаджы та «нар» кӕм ӕрцардис, уый райста ном «Нары хъӕу», ома, хъайтарты хъӕу.
  5. Нары калак («Нари – кала») – рагон фидары хӕлӕтдзӕгтӕ Тбилисы, Сололакы хӕхты цъуппытӕй иууыл. Самадта йӕ персаг ӕфсӕдты сӕрдар 368 азы. 18-ӕм ӕнусы дӕр ма дзы уыдис персаг горнизон.

Ахӕм рагон персаг “Йары калак” ма ис Дербенты дӕр. Ацы дзырд иронау тӕлмацӕй у: ӕфсӕддон фидар.

Уӕдӕ  нар у рагон персаг, скифаг ӕмӕ алайнаг дзырд ӕмӕ нысан кӕны зӕххон адӕймаджы ӕхсардзинад, хъайтардзинад ӕмӕ йӕ сӕрмагонд уӕздандзинӕдты гъӕд. Нар у хӕстон, бӕхджын сгуыхт стӕрон, диссаджы бӕгъатыр.

Бекъойты Майя

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.