НЫВÆФТЫД ДЗЫРДЫ СТЫР ДÆСНЫ

  Цардыл цæст не ‘ххæссы. Уымæн зæгъы ирон æмбисонд: «Хорзæй хуыздæртæ ис». – Æмæ нæ сайы. Æцæгдæр, цас æмæ цас сты хуыздæртæй хуыздæртæ. Нымæц дæр сын нæй. Сæ банымайын никæй бон бауыдзæнис зæххон адæмæй, сæрмагондæй сæм куы æргуыбыр уæм, уæддæр. Фæлæ ацы зæххон æмбисонд мæ зæрдыл æрлæууыд стыр ирон поэт æмæ литературæиртасæг Нигер æмæ стыр ирон ахуыргонд, æвзагиртасæг, уыимæ литературæ æмæ фольклор, историиртасæг Абайты Васо, нæ национ сæрыстыр Къостайæн цы стыр аргъ кодтой æмæ йæ адæ-мы рæгъмæ куыд хастой, ууыл хъуыдыгæнгæйæ.

Сæ дыууæ дæр нæ адæмон генийы тыххæй зæрдæзæгъгæ уацтæ ныффыстой, равдыстой йын йæ удыхъæд, нæ дзыллæйы зæрдæйы цахæм бынат ссардта, цахæм бæрзæндмæ йæ исæм, цæмæй йын йе сфæлдыстадæн кæнæм æмбæлон аргъ. Бацархайдтой, стыр поэты аивадон амæлттæ цæмæй лæмбынæгдæр бамбарæм æмæ йын нæ адæмы ‘хсæн цы стыр нысаниуæг ис, уый базонæм ноджы хуыздæр.

Нигерæн Къостайы тыххæй зæрдæзæгъгæ поэтикон уацмыстæй дарддæр бантыст цалдæр удыл тайгæ æмæ руайгæ литературæиртасæн уацы ныффыссын: «Дзырды дæсны», «Къостайы библиографийы тыххæй», «Адæмы поэт», «Хетæгкаты Къоста», «Къоста æмæ ирон литературæ», «Къостайы поэтикæйы тыххæй», «Иры дзыллæйы кад æмæ цæс-гом…».

Сæ нымæцæй къаддæр сты, Къоста æмæ йе сфæлдыстадыл Васо цы диссаджы зæрдæагайгæ уацтæ ныффыста, уыдон: «Осетинский народный поэт Коста Хетагуров», «Что значит Коста для осетинского народа» (1959), «Светоч народа». Уæддæр Джусойты Нафи загъта: «Коста Хетагуров остается непреходящим и ни с кем не сопоставимым поэтическим авторитетом и человеческим идеалом для Васо Абаева».

Фæлæ дзырд иуæрдыгæй дæр æмæ иннæрдыгæй дæр уацты нымæцыл нæ цæуы. Васо йæхæдæг «Ирон фæндыр»-ы тыххæй цæйау загъта: «Много о ней уже написано. В сотни раз больше по объему, чем она сама. И все же у меня такое ощущение, что сказано далеко не все и далеко не лучшим образом».

Мæн та бафиппайын фæнды, Къостайы тыххæй нæ аив дзырды тæккæ хуыздæртæй иу – Нигер цы ахсджиаг хъуыдытæ загъта, уыдонæй кæцыдæрты Васо йæхи номæй куыд рацарæзта, куыд сыл бакуыста æмæ сæ, æцæг аив дзырды дæсныйæн куыд æмбæлы, раст афтæ чиныгкæсджыты размæ тыбар-тыбургæнгæ, куыд, цы хуызы рахаста, куыд нын сæ фенын кодта, уый æргомæй.

1916-æм азы Къостайы амæлæтыл 10 азы сæххæсты бонмæ нæ поэты тыххæй сæрыстырæй дзырдта ирон драматургийы бындурæвæрæг Брытъиаты Елбыздыхъо: «Пушкин уырыссаг чиныгæн цы у, махæн Къоста уый у». Чи зоны, ноджы нын стырдæр лæггад бакодта? Уæдæ ма ахъуыды кæнæм.

Йæ уыцы рухс хъуыдыимæ зонгæ уыдис Нигер æмæ Къостайы тыххæй йæ уац «Дзырды дæсны»-йы бæрæг фæирддæр кодта Елбыздыхъойы уыцы фарнхæссæг хъуыды: «…мах Къостайы кой бирæ фæкæндзыстæм. Цалынмæ ирон дзыхæй дзурæг уа зæххыл, уалынмæ Къостайы койæн æнæ кæнгæ нæй, уый тыххæй, æмæ йæ историон «амонд» афтæ раййæфта. Алы нацийæн дæр ис «Къоста». Уырысæн – Пушкин, Украинæйæн – Шевченко, Гуырдзыйæн – Шота Руставели, Грекъæн – Гомер æ.а.д. Ирон адæмæн та сæ «Пушкин», сæ «Руставели», сæ «Шевченко», сæ «Гомер» – Хетæгкаты Къоста” (Н и г е р. Уацм. æххæст æмб. 3 т. Т. 3. – Дзæуджыхъæу, 1982. – 177 ф.). Стæй нæ мæгуыр адæмæн Къоста, лæмбынæг куы ахъуыды кæнæм, уæд, чи зоны, уыдонæй ноджы стырдæр, бирæ стырдæр у.

Стæй Нигер дарддæр бæлвырддæр кæны йæ ныхас: «Уырыс, Грекъ, Гуырдзы, Украинæ – уыдонæй алчи дæр йæ историон хибазонындзинад, йæ национ культурæйы райгуырæн сахат, йæ авдæны бонтæ, йæ царды уалдзæг – бæтты «йæ лæджы» номимæ. Уырыс – Пушкинимæ, Грекъ – Гомеримæ, Гуырдзы – Руставелиимæ (Ӕцæгæй уыдон нæу, Сослан Цæразон уыдис, афтæмæй – Хъ. М.), Украинæ – Шевченкоимæ, ирон адæм та – Къостаимæ».

Дзырд дæр ыл нæй, рæсугъд æмæ рæстаг загъд у. Адæймаг кæмæ батæхуды кæна, ахæм. Æнкъусы зæрдæйы уидæгтæ. Кæд йæ ратæдзæн Елбыздыхъойæ цæуы, уæддæр. Фæлæ-ма ‘ркæсæм, раст уыцы хъуыды Васо куыд загъта, уымæ: «Коста – это гармоничное единство творческого труда и человеческого образа. И как поэт, и как человек он навсегда останется светочем нашего народа.

Народы с гордостью произносят имена людей, в которых с наибольшей полнотой и блеском раскрылся их национальный генный. Англичанин говорит – Шекспир. Шотландец говорит – Бернс. Немец говорит – Гете. Итальянец говорит – Данте. Русский говорит – Пушкин.

Мы, осетины, говорим – Коста, и душа наша наполняется гордостью и трепетной любовью».

Диссæгтæ æмæ æмбисæндтæ! Цымæ æппæтзонæг куырыхон Васо цæмæннæ скодта Рустауаг Шотайы (Сотайы) кой? Рох дзы фæцис? Ӕмæ уый “ферох кæнынтæй” никуы хъазыд, фæлæ æгæр хорз дæр зыдта Рустауаг æмæ йæ кадджыты, стæй сæ сæхи тутт хъал чи кæнынц, уыдон истори.

Уымæн сарæзта æцæг бæстон абарст, уымæн раразмæ кодта аив, джиппыуагъд хъуыды. Стæй йæ Нигер кæд раздæры Советон Цæдисы фæлгæтты загъта, уæд æй Васо та ахаста дунеон арæнтæм. Æмæ йæ Нигер кæд иронау загъта, уæддæр, ирон æвзагыл дзургæйæ, дæнцæн фæхæссæм уырыссагау Васойы уацæй. Уымæн æмæ алчи дæр фæтырны, иууыл хуыздæр, иууыл аивдæрæй йæ къухы цы вæййы, уымæй спайда кæнынмæ, алчи йæ рынчынæн хуыздæр дохтыр куыд фæагуры, раст афтæ. Æмæ нæ бон йæ ныхмæ ницы зæгъын у. Нæ зæрдæ нæ уый тыххæй аскъæфы Васойы æнæфау, рæсугъд загъдмæ. Ноджы ма йын нæ адæм куы бамбароой, уыцы стыр поэтты номхыгъдæй Стыр Васо Стыр Рустауаджы цæмæн раиуварс кодта, уыцы хъуыды, уæд сæ цæсты Васойы кад ноджы бæрзонддæр куыннæ хъуамæ схиза?

Дæнцæгтæ хæссæн цъус нæй, фæлæ «цæххыл цæхх нæ фида-уы». Уæддæр ма иу цæвиттон, дыууæ стыр лæджы – Нигер æмæ Васо Къостайы сфæлдыстадæн куыд аргъ кодтой, уый тыххæй.

Нигер 1939-æм азы Хетæджы-фырты поэзийы мидрифмæйы тыххæй загъта: «Кæроны рифмæйæ дарддæр ма арæх ис Къостайы æмдзæвгæты химидæг рифмæ» (ома, мидрифмæ – Хъ. М.). Æмæ æрхаста 11 (иуæндæс) цæвиттоны: «1. Æнгуырдар – дзывылдар…»; «2. Мит тайы; их сайы…»; «3. Йæ цæгат фæзæйнад…» æ. а. д.

Афтæ зæгъон, Нигеры уыцы хъуыдыимæ Васо нæ уыдис зонгæ æмæ йыл æгæр дызæрдыг кæнын. Стæй, дунейæн зындгонд ахуыргонд – Абайы-фырт цалынмæ йæ уац «Светоч народа» фыста, уæдмæ Къостайы мидрифмæты кой дардыл уыд хъуыстгонд. Уæдмæ сæ тæлмацгæнджытæ дæр уыцы мидрифмæтимæ ивтой æндæр æвзæгтæм:

 

Желтеют, темнеют

Трава и кусты,

На скатах щербатых

Туманы густы.

 

Вот сжали, убрали

Мы хлеб наконец;

Колотят, молотят…

Стричь будут овец.

(«Осень». Н. Тихоновы ивд)

 

Уæддæр поэты мидрифмæйы кой, Къостайæн йæхи загъдау: «Алкæмæн йе ‘гъдау йæ гакк у кæмдæриддæр» («Лæг æви ус?»), Васо ахæм фæндвидар, ахæм рæсугъдæй рахаста чиныгкæсæджы размæ æмæ нæм афтæ фæкæсы, цыма йæ æцæг фыццаг хатт хъусæм: «Я сам лишь недавно обратил внимание на виртуозность его рифмы. Взять хотя бы внутренние рифмы в его «Временах года», например, «Уалдзæг» («Весна»):

 

Мит тайы, их сайы,

Фæхъулон ис зæхх:

Йæ цæгат фæзæйнад,

Йæ хуссар фæцъæх.

 

Йæ фæдыл нæ хъæдыл

Фæхæцыд сыфтæр;

Нæ хуымтæ кæндтытæ,

Нæ ласæн цъыфдæр.

 

Цырд лæппу гæлæбу

Æрцахста… Зæгъ ын:

Нæ уалдзæг дæ уазæг,

Ныууадз æй цæрын!

 

Чеховы загъдау – «Краткость – сестра таланта». Васо мах йæ аив дзырды хызы баппæрста, йæхæдæг ахызт поэты рифмæтæ-ассонанстыл ныхас кæнынмæ. Æмæ уый у нывæфтыд дзырды стыр дæсныйы миниуæг.

Нæ гениалон ахуыргонд ирон фысджыты сфæлдыстадты тыххæй цы хъуыдытæ загъта, стæй зонгæ-зонын дæлгоммæ æвæрдæй кæй ныууагъта, уыдон сæхæдæг сты æнæхъæн монографиты аргъ. Чи зоны, зынаргъдæр, арфдæр сыл куы ахъуыды кæниккам, уæд.

Ахæм уыд дзæнæтыбадинаг Васо.

                                                                             ХЪАЗИТЫ Мелитон