Хæст æмæ сабырад не ‘хсæнады 2008 азы агъоммæ кæрæдзийы афтæ тагъд ивтой, æмæ-иу цæрджытæн сæ къухы не ‘фтыд иуыл кæнæ иннæуыл æрцахуыр уæвын. Гуырдзиаг-ирон конфликт йæ перманентон хæстытимæ æвæдæй нæ ныууагъта Хуссар Ирыстоны æхсæнады. Уый фæдыл нæ цымыдисгæнæг фарстытæн дзуапп дæтты психолог, ХИПУ-йы психологи æмæ педагогикæйы кафедрæйы хистæр ахуыргæнæг Гæбулты Индирæ.
– Хæсты фæстæ азты фæзынд термин «цхинвайлаг» постконфликтон синдром, зæгъгæ. Цы нысан кæны ацы æмбарынад æмæ цæмæй хицæн кæны æндæр постконфликтон синдромтæй?
– Фразæ постконфликтон синдром фыццаг хатт фæзынд ивгъуыд æнусы АИШ-ы ныхмæ Вьетнамы хæсты фæстæ. Хæст фæцис, фæлæ уый фæстæ дæр бирæ азты дæргъы цæрджытæн цудыдта сæ психикæ. Вьетнамы фæстæ фæзындысты афгайнаг, цæцæйнаг синдромтæ æмæ ныртæккæ та – донбассаг синдром. Фæлæ уыдонæй хицæн кæны цхинвайлаг синдром. Мах лæмбынæг нæ дзурдзыстæм, цахæм хæст уыди махмæ, ууыл. Вьетнамы дæр уыди дæргъвæтин хæст. Фæлæ Хуссар Ирыстон Гуырдзыстоны ‘рдыгæй хæсты, геноциды хъизæмæрттæ æмæ тасдзинад æвзæрста уартæ 1920 азæй фæстæмæ. Уыдæттæ æвæдæй нæ баззадысты æмæ абон сæхи зонын кæнынц психикон æгъдауæй æмæ райста цхинвайлаг синдромы ном. Хъыгагæн, ахæм хæстыты фæстæ цæрджытæн стыр тас вæййы психологион травмæ райсынæй. Ахæм травмæтæ райстæуы хæстон архайдтыты хайад исгæйæ, бар-æнæбары адæймаджы цардæн тасдзинад куы сæвзæры, тыхбахастмæ, хъизæмæрттæм, адæймаджы мæлæтмæ кæсын, хи сывæллæтты, æввахс хиуæтты цардæн тæрсын æмæ æндæр ахæмтæй. Райдианы адæймаг уыдæттæ уыны æмæ маст кæны, фæлæ сæ кæронмæ нæ бамбары. Фæстæдæр сыл куы ахъуыды кæны, уæд ын свæййынц уæззау мысинæгтæ æмæ райсы эмоционалон травмæ. Цæвиттон, Зары трагеди кæд 1992 азы уыдис, уæддæр нæ адæмæн ссис, абон дæр кæй æвзары, ахæм эмоционалон травмæ.Патологион генезис æмæ патологион уавæры рæзт æркæнынц посттравматикон, психикон цудыдмæ. Уыимæ уыдон æндавынц, хæст йæхи цæстæй чи уыдта, æрмæст уыдоныл нæ, фæлæ сæхиуæттæ æндæр рæтты кæмæн уыдысты, уыдоны психикон уавæрыл дæр. Райдианы вæййы карз синдром, уый фæстæ хроникон æмæ фæстаг фазæ та у карзæргом синдром. Мах ныртæккæ æвзарæм посттравматикон цудыды карзæргом синдром. Бæрæг рæстæджы йæхи нæ раргом кæнгæйæ, ныр бирæтæн фæзыны паникæ, зæрдæйы низтæ, сывæллæттæн та уый фæзыны сæ ныхасы рæзтыл æмæ афтæ дарддæр.
Банысангонд синдромтæй алкæмæн дæр ис йæхи хиæдтæ. Цæвиттон вьетнамаг синдром йæхи базонын кодта уымæй, æмæ бæстæйы гуырынц генетикон æгъдауæй рынчын сывæллæттæ. Адæм рынчын кæнынц онкологион æмæ психикон низтæй.
– Дæумæ гæсгæ, цахæм амæлттæ ис нæ адæмæн психологион æгъдауæй сæнæниз уæвынæн?
– Афтæ зæгъæн нæй, æмæ уыдон бирæ сты. Æнæмæнгхъæуæг у медицинæ æмæ психологийы бастдзинад. Психикон проблемæтæ, стресстæ, куыд фæтк, афтæ æндавынц адæймаджы физикон æнæниздзинадыл. Рес-публикæйы никуы кодтой æмбæлон психологион æххуыс, нæй ахæм паддзахадон институт, центр кæнæ организаци, кæцымæ бахата адæймаг. Ис æрмæстдæр медицинæ, кæцыйæн хæсты фæстæ бирæ рæстæджы дæргъы йæ къахыл слæууын йæ бон нæ уыд. Медицинæ уыцы симптомтæн хос кæны, фæлæ нæ уыны психикон травмæйы аххосæгтæ. Психикон æгъдауæй адæймаджы сæнæниз кæныны амæлттæй сæ иу у гъæдджын психотерапевтон æххуыс бакæнын, цыран пайда кæнынц алыгъуызон методтæй æмæ алы адæймагмæ ахасты дæр гæнæн ис спайдагæнæн æндæр æмæ æндæр методтæй. Ис иттæг хорз методикæтæ, посттравматикон синдромæй хос-кæнынæн æмæ уыдоныл ахуыр кæнæм нæ психологты дæр. Фæлæ афтæ зæгъæм, æмæ уыдон сæдæ проценты эффективон сты, уый мæ бон нæу. Уымæн æмæ бирæтæн сæ психикон æнæниздзинад тынг мæгуырау уавæрмæ æрхауы æмæ сæ бахъæуы хостæй дзæбæх кæныны сæр. Ахæмтæн психолог нал схос кæны, кæд семæ кусæн вæййы, уæддæр.
Абон бирæтæн сæ æмбæхст агресси æргом кæны æмæ уыдонæн гæнæн ис баххуысгæнæн, кæд психологы æххуыс æркурой, уæд. Ахæмтæ сæхицæн хос нал фæкæнынц, нал вæййынц агрессивон, кæрзмаст. Уыдон та сты посттравматикон синдромы симптомтæ.
– Цахæм у, Хуссар Ирыстоны абон чи кусынц, уыцы психологты архайды эффективондзинад?
– Мæ бон зæгъын нæу, абон махмæ бирæ психологтæ кæй кусынц, уый. Фæлæ мæ банысан кæнын фæнды, æрæджы чи райдыдтой кусын, уыцы æрыгон психологты архайдæй кæй æппæлынц. Цæмæй психологты архайд эффективон уа, уый тыххæй дыууæ азы уæддæр хъуамæ бакуса, нæ психологтæй та нырма бирæтæ уыйбæрц дæр нæ кусынц. Ам хъæуы фылдæр информаци цæрджытæн, кæдæм хъуамæ бацæуой, уый тыххæй.
Æрæджы æхсæнадон организаци «Адæмон ныфс» психологты фæхуыдта тымбыл фынгмæ. Ацы организаци нын æхсызгонæй рахицæн кæны бынат консультацитæ уадзы-нæн. Æндæр æмæ æндæр психологион фадгуыты нын специалисттæ кæй нæ фаг кæны, уымæ гæсгæ стыр фæлтæрддзинад кæмæ ис, уыцы уæрæсейаг коллегæтæ цæттæ сты махæн баххуыс кæнынмæ. Æмæ сæ лекцитæм, консультацитæм фæхонæм цæрджыты.
– Æрæджы дзыллон информацийы фæрæзты фæ-зынд информаци психологион реабилитацийы центр саразыны тыххæй. Æцæгæйдæр куыст цæуы ахæм центр байгом кæныныл?
– О, республикæйы Æнæниздзинад хъахъхъæныны министрады æмæ разамынады æмвæзадыл. Уынаффæ цыдис ацы фарстыл æмæ хъуамæ байгом уа. Мах бахатыдыстæм паддзахады сæргълæууæгмæ ахæм куырдиатимæ æмæ нæ ныфс ис, кæй сразы уыдзæн. Уымæн æмæ уый æмбары фарсты ахсджиагдзинад. Мах хъæуы паддзахадон уагдон, кæцымæ цæудзысты адæм æмæ зондзысты, ам кæй ис профессионалтæ æмæ сын баххуыс кæндзысты алыгъуызон фарстыты. Æрмæст посттравматикон синдромы фæдыл нæ, фæлæ бинонтæм хауæг æмæ æндæр фарстыты дæр. Мæн ныфс ис, центр æввахсдæр рæстæджы кæй байгом кæндзысты, уымæй. Уый уыдзæн æрмæст реабилитацион нæ, фæлæ – ахуырадон дæр. Ис ахæмтæ, кæцыты хъæуы сахуыр кæнын, æввахс адæймæгтæн куыд баххуыс хъæуы, ууыл. Психологæн йæ бон нæу æмæ æдзух уа сабиимæ, кæнæ та – æххуыс кæй хъæуы, ахæм адæймагимæ.
– Цахæм специалистты фæнд кæнут æрбахонын?
– Мах ныридæгæн æрбахуыдтам посттравматикон синдромы фæдыл профессионалон психологты Мæскуыйæ. Махæн иууыл стырдæр проблемæ у постконфликтон синдром, хæстон конфликты фæстæ цудыд психикæ – уый иртæстгонд у. Ахæм синдромæн та ис иттæг бирæ симптомтæ, уыдонæн рахатæн ис адæймæгты уагахасты, адæмæн кæрæдзиимæ ахастыты. Адæм систы гуымирдæр, агрессивондæр, тынг сæ ницыуал цымыдис кæны, алкæй дæр фæнды, куыд фæзæгъынц, йæхи гуылы бын æндзарын. Уый адæм нæ февзæрдæр сты, фæлæ фехæлд сæ психикæ. Кæрзмаст уæвын, райгонд нæ уæвын, тас æвзарын, хъыг кæнын бирæ рæстæджы нымæг цыдысты адæймагæн йæхимидæг æмæ ныр æргом зынын райдыдтой. Мах фæдзурæм, цы æрцыдис нæ адæмыл, зæгъгæ. Уыдысты культурон, зæрдæхæлар æмæ ныр та ахæмтæ систы. Афтæмæй уый та у, дæргъвæтин конфликтты фæстæ, цæрджытæн психологион æххуыс кæй нæ цыдис, уый фæстиуæг.
Цахæм специалистты ма æрхондзыстæм, уый фенын кæндзæн рæстæг. Нæхимæ цы специалисттæ нæ уа, уыдон хондзыстæм æндæр рæттæй, зæгъæм, клиникон психологты, сывæллæтты психологты, генетикон психологты. Махмæ бирæ ис гуырцæй инвалидтæ. Бирæ ныййарджытæ æмбæхсынц сæ ахæм рынчын сывæллæтты низтæ. Уый та раст нæу. Уымæн æмæ ахæм сывæллонæн уыцы симптомтæ куынæ скарз уой æмæ йемæ психолог куы куса, уæд уый суыдзæнис социалон æгъдауæй активон. Ахæм сабиты куы æмбæхсай, уæд уый æнæмæнг суыдзæн рынчын æмæ цæрын никуы базондзæн. Республикæйы бирæ ис ахæм сывæллæттæ, кæцытæн сæ ныхасы уаг æмбæлон нæу. Уыдонимæ та махмæ кусынц логопедтæ. Бинонты психологмæ нырма, хъыгагæн, ничи цæуы, кæд бинонты æхсæн ахастыты бирæ проблемæтæ æвзæры, уæддæр. Ацы фарст проблемæ у алы æхсæнадæн дæр. Адæмы фылдæры цахæм фарстытæ цымыдис кæной, ахæм специалистты хондзыстæм. Афтæ ма фадат ис, цæмæй нæ психологты дæр æрвитæм ахуырмæ.
– Нæ менталитет хынцгæйæ, цæрджытæн ахсджиаг у, æххуысмæ чи бахата, уыдоны конфиденциалондзинад цас бæрцæй ифтонг цæудзæн, уый…
– Нæ зонын, центрмæ кусджыты чи исдзæн, уый, фæлæ, мæнмæ гæсгæ, хъуамæ психолог уа. Ис психологы дунеон деклараци æмæ психолог æрмæст йæ къух ма хъуамæ æрфысса декларацийыл, фæлæ хъуамæ æмбара, цы аразын æй хъæуы, конфиденциалондзинад фехалын уголовон æгъдауæй æфхæрд кæй цæуы. Психологæн бар нæй, æгæрыстæмæй, йæ коллегæйæн дæр адæймаджы ном æмæ мыггаг зæгъа. Психологæн йæ бон у æрмæстдæр барадхъахъхъæнæг органты официалон куырдиатмæ гæсгæ радта психологион анализ адæймаджы тыххæй. Ноджыдæр æй фæлхатт кæнын, интимон информацимæ кæмæ бацæуынц, уыцы психолог хæсджын у психологы декларацийыл къух æрфысса.
– Цас цæттæ у не ‘хсæнад ахæм проекттæм?
– Æрæджы дæр ма дызæрдыг кодтон, фæлæ ныртæккæ мæ бон зæгъын у, æхсæнад цæттæ кæй у. Психологты ныридæгæн фæхонынц уагдæттæ, организацитæ. Нæ проблемæ ис уый мидæг, æмæ адæмæн кæй нæ зонын кодтам уавæр. Кæй йæ нæ зонын кæнæм æмæ кæй не ‘мбарын кæнæм, уый та нымæг кæны, кæнæ та искуы йæхи карздæрæй базонын кæны.
– Нæ æхсæнады æнкъардæуы апатийы, агрессивон æнæбыхсындзинады рæзт. Уый æнкъардæуы кол-лективон æмæ бинонты ‘хсæн ахастыты. Гæнæн ис, бандавæн ацы процесстыл æмæ цы хъæуы уый тыххæй саразын?
– Ранымад симптомтæ сты, сæхи чи æргом кæнынц, уыцы посттравматикон симптомты фæстиуджытæ. Ноджыдæр æй фæлхатт кæнын, хъæуы æрмæстдæр индивидуалон æгъдауæй кусын нæ, фæлæ дзыллон информацийы фæрæзты психологты куыст æвдисын дæр. Æз дыууæ азы дæргъы адæмæн дзурын уæвæг проблемæты æмæ сæ куыд аиуварс кæнын хъæуы, уыдоны тыххæй. Æрхонгæ специалисттимæ дæр бадзурæм, цæмæй лекцитæ кæсой куыд специалисттæн, афтæ цæрджытæн дæр. Уый иттæг ахсджиаг у, уымæн æмæ цæрджытæн æппындæр цымыдис не сты психологон терминтæ, уыдонæн сæ æмбарын кæнын хъæуы хуымæтæджы æвзагæй. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, психологийы реабилитацийы центр йæ разы хъуамæ æвæра ахæм хæстæ æмæ проекттæ.
БЕСТАУТЫ Валя
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.