ПРИДНЕСТРОВАГ КОНФЛИКТ СЦЫРЕНЫ  ФÆСТИУДЖЫТÆ

Кæцыфæнды информацион ресурсмæ куы бахизай, уæддæр дзы æнæмæнг бамбæлдзынæ Украинæйы цæуæг сæрмагонд æфсæддон операцийы цаутыл. Уымæн æндæр гæнæн нæй, – æгас дунейыл æгæр тынг бандæвтой хæстон архæйдтытæ æмæ æнæсæрфат санкциты райст. Нæ республикæйы цæрæг адæм дæр сты зæрдæдзурæнты, – хæсты быдыры кæмæн йæ хион ис, кæмæн йæ зонгæ, æмæ æдзух сæ хъус дарынц ног хабæрттæм.

Сæрмагонд æфсæддон операцийы æнтыстджынæй архайгæйæ Украинæйы гарзджын тыхтæ дæрæн кæй цæуынц, уый фæстиуæгæн дзырд цæуы, цæмæй Прид-нестровьейы дæр змæстытæ райдайа æмæ Уæрæсейæн фæзындæр уа дыууæ фронты хæцын. Уыцы «зондамонджытæ», кæй зæгъын æй хъæуы, сты европæйаг бæстæтæ æмæ АИШ-ы къухдариуæгад. Фæнды сæ, цæмæй Молдавийы марионетка хицауады æмæ Румынийы фæрцы æндыгъд уавæр саразой Приднестровьейы территорийыл. Уымæн æмæ йæ тынг хорз зонынц, Путин хæстон архæйдтытæ расидджыты æвыдæй кæй нæ ныууадздзæнис. Уæлдайдæр та Приднестровьейы цæрæг адæм рагæй фæстæмæ сæ сомбон бæттынц æрмæстдæр Уæрæсеимæ æмæ сæ фылдæр хайæн ис уæрæсейаг æмбæстаджы паспорттæ дæр.

Апрелы мæйы кæрæтты Приднестровьейы территорийыл арæзт æрцыдис цалдæр террористон акты. Фыццаг уал паддзахадон æдасдзинады министрады бæстыхай дыууæ хатты æхст æрцыд грантæхсæнæй. Уый фæстæ та Тирасполы аэропортмæ ныббырстой дронтæй æмæ дзы сарæзтой дыууæ егъау срæмыгъды. Ныббырстой ма æфсæддон базæмæ дæр, Приднестровьейы радиотелецентрмæ, æфсæддон складмæ. Æмбæлон службæтæ слестгæнæн мадзæлттæ ауадзыны фæстиуæгæн сбæрæг кодтой, сæ саразджытæ кæй уыдысты украинаг сæрмагонд тыхон службæты минæвæрттæ. Куыд æй зонæм, афтæмæй та Украинæйы æппæт тыхон структурæты контроль кæнынц америкæйæгтæ æмæ алы къахдзæф дæр аразынц уыдоны бардзырдмæ гæсгæ.

Молдави æмæ Приднестровьейы хсæн конфликт ныр кæд 30 азæй фылдæр скъуыддзаг не рцыд, политикты нырма кæд тынг бирæ хъæуы бацархайын исты компромиссон уынаффæ рахæссынæн, уæддæр дыууæ паддзахадæн ис тынг æнгом экономикон ахастытæ. Æвæццæгæн сæм фæсарæйнаг змæнтджытæ куы нæ уаид, комкоммæ дзургæйæ та америкæйæгтæ æмæ румынтæ, уæд абоны бон хъæрмудæй цæриккой æмæ, мæ хъуыдымæ гæсгæ, се ‘хсæн тугкалд дæр никуы æрцыдаид. Фæлæ цы загъдæуа америкаг тугдзых гегемонæн – алы ран дæр йæ маргæйдзаг æвзаг тъыссы æмæ дыууæ æфсымæрæй дæр туджджынтæ ацаразы. Уымæй уæлдай ма, ацы конфликт сцыренмæ егъау хайбавæрд бахаста æмæ абоны бон дæр хæссы Румыни. Рагæй фæстæмæ сæ фæнды Молдавийы территори сæхи бакæнын (кæй зæгъын æй хъæуы, Приднестровьеимæ), æмæ алцыдæр аразынц конфликт активон фазæмæ ракæнынæн.

Приднестроваг Молдаваг республикæ у хæрзæрыгон паддзахад – сырæзт 1990 азы. Официалон статистикæмæ гæсгæ дыууæ азы дæргъы гæрзифтонг конфликты фæмардис иу мин адæймагæй фылдæр 100 адæймаджы бæрц та дзы æбæрæгæй фесæфтис. Уæрæсейаг æфсæддонтæ инæлар-лейтенант Александр Лебеды сæргълæудæй нал бауагътой тугкалд æмæ дзы уæдæй абоны онг сабырад хъахъхъæнынц уæрæсейаг фидауынгæнæн тыхтæ – æдæп-пæт иу мин салдаты бæрц. Уыцы æфсæддон фидауынгæнæн операцийы хайадисæг уыд ныры УФ-йы Ӕдасдзинады министр Сергей Шойгу дæр. Приднестровье абоны бон у иунæг ахæм бæстæ, кæцыйы, фидауынгæнæг тыхты баконды фæстæ, хæстон архæйдтытæ нал райдыдтой, æмæ уымæ гæсгæ ацы мисси нымад цæуы уникалоныл.

2006 азы Приднестровьейы уагъд æрцыд референдум æмæ цæрджыты 97 проценты бæрц схъæлæс кодтой, цæмæй бахизой Уæрæсейы скондмæ. Уыимæ иумæ ма райдыдта уæрæсейаг паспорттæ дæттыны процесс дæр. Ацы æрыгон республикæйы цæрджытæн 33 процентæй фылдæр сты уырыссæгтæ, иу ахæмы – молдавантæ æмæ 26 проценты бæрц та украинæгтæ. Ӕдæппæт та йæ цæрджыты нымæц хæццæ кæны 475 минмæ. Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ цæрджыты фылдæр хай кæй цæрынц горæтты, уымæн æмæ дзы рагæй фæстæмæ тынг бирæ ис сæудæджерадон куыстуæттæ.

Молдави та уал азы дæргъы йæхи ивазы Европæйы рдæм, фæлæ бонæй-бонмæ йæ хæдбардзинад кæй къаддæр кæны, уый йедтæмæ йе мбæстæгты цардыл уыцы хъуыддаг хорзæрдæм не ‘ндавы. Советон Цæдисæй сæм цы экономикон базæ баззад, уый сындæггай раууатмæ цæуы æмæ йæ адæм та къаддæрæй-къаддæр кæнынц – лидзынц хуыздæр цардагур æндæр рæттæм. Кæд сæ ардауынц, цæмæй тыхы фæрцы сæхи бакæной Приднестровьейы, уæддæр æй тынг хорз æмбарынц, уый бæрц фæрæзтæ сæм кæй нæй, уый.

Ныртæккæ Молдавийы æфсады нымæц хæццæ кæны 6 минмæ. Ис сæм æфсæддон техникæ дæр, фæлæ сын иуæй сты хæрзцъус, иннæмæй та зæронд, – Советон Цæдисæй сын чи баззад, ахæмтæ. Ис сæм 200 згъæрварс машинæйы, 150 сармадзаны æмæ цалдæр зенитон-ракетон комплексы. Авиаци сын бынтондæр нæй. Ахæм тыхтимæ абоны бон Приднестровьейы территорийыл иунæг æфсæддон операци саразын дæр сæ бон нæ бауыдзæнис.

2013 азы Молдави бадзырд бафыста Румыниимæ æфсæддон æмгуысткæнынады тыххæй. Уыцы бадзырды фæстиуæгæн Молдавийы гарзджын тыхтæ баисты Румынийы генштабы дæлбар, ома, комкоммæ контроль кæнынц молдаваг æфсæддонты, семæ сæ кæнынц НАТО-йы æфсæддон ахуыртæм. Уымæй уæлдай ма румынаг жандармтæн бар ис Молдавийы территорийыл хайад исынæн æхсæнадон фæтк æрæвæрыны хъуыддаджы. Хуымæтæг æвзагмæ куы ракæнæм ацы æфсæддон бадзырд, уæд ма Молдави хæдбар паддзахад у æрмæстдæр гæххæттыл, – Румынийы æфсæддонтæн сæ бон у комкоммæ бабырсын Приднестровьемæ Молдавийы номæй.

Приднестровьейы æфсæддонты нымæц у 7 минæй фылдæр, æмæ сæ æфсæддон техникæ дæр бирæ хуыздæр уавæры ис Молдавимæ абаргæйæ. Стæй ма сæ бон у минæхсæнтæ æмæ гранатæхсæнтæ аразын дæр, цалдæр хуызы та æхсæнгарзы нæмгуытæ уадзынц. Уымæй уæлдай ма сын уæрæсейаг фидауынгæнæг тыхтæ дæр егъау æххуыс уыдзысты хæстон архæйдтыты рæстæджы.

Приднестровьейы конфликт куы сцырен уа, уæд иууыл тæссагдзинад æвзæрын кæ-ны амы уæвæг егъау æфсæддон æфтауцдон Колбаснайы хъæумæ ввахс, кæцы арæзт æрцыд 1940 азты æмæ ныридæгæн нымад цæуы иууыл егъаудæрыл Балканы æрдæгсакъадахы. Иу ахæм егъау æфтауцдон ма ис Украинæйы территорийы горæт Балаклеяйы æмæ абоны бон уыцы объект дæр ис уæрæсейаг æфсæддонты къухты.

Украинаг æфсæддонтæн хæстон æрмæг нал фаг кæны æмæ сæм ахæм «æнæсæр» хъуыдыгæнджытæ фæзындис, ома Приднестровьемæ бабырсæм æмæ æфсæддон æфтауцдон байсæм. Фæлæ ацы тæссаг объект хъахъхъæнынц уæрæсейаг æфсæддонтæ æмæ йын байсынæй тас куы уа, уæд æй срæмудздзысты. Йæ мидæг та ис 22 мин тоннæйы бæрц хæлæн æрмæг æмæ куы схæцой, уæд, æфсæддон специалистты хъуыдымæ гæсгæ, цалдæр къуыримæ дæр нæ фæуыдзысты рæмыгъд. Уымæй уæл-дай ма йæ алыварс территорийы 50 километры дæрддзæгмæ алцыдæр ныддæрæн уыдзæнис æмæ зæхх та базмæлдзæнис 7 – 7,5 баллмæ ввахс. Йе срæмыгъд ын абарæн уыдзæнис ядерон бомбæйы срæмыгъдимæ.

Молдави æмæ Приднестровьейы конфликтæй ис ахæм хатдзæг саразæн, – бæстæйы къухдариуæгадмæ националисттæ æмæ уæйгæнджытæ куы баирвæзынц, уæд уыцы бæстæйæн сомбон нал вæййы. Дыккаг дунеон хæсты румынаг æфсæддонтæ цыппар азы дæргъы Молдавийы цæрджытæн сарæзтой геноцид -10 хатты сын фæкъаддæр кодтой сæ нымæц. Фæлæ абоны бон румынæгты нымайынц сæ «хорзмæбæлджытыл», Уæрæсейы та – знагыл. Æниу, чи зоны молдавийы цæрджыты фылдæр хайы Румынийы скондмæ нæ фæнды, фæлæ фашистты ахæсты бахаудтой Донбассы цæрджытау, æмæ сæ сæрсæфæн былмæ скъæрынц.

Историмæ куы акæсæм, уæд Молдави бирæ рагондæр бæстæ у, – 18-æм æнусы дзырд «румын» уæвынад дæр нæ кодта, – йæ территори йын иумæйагæй хуыдтой «Валахия». Афтæмæй та молдаваг княжествотæн уæды рæстæджы уыд æнгом ахастытæ Уæрæсейы империимæ. Азтæ цæуынц, рæстæг ивы, фæлæ фашистон идеологи сæдæ азты дæргъы æндæргъуызон дæр нæ кæны.

ДЖИОТЫ Алыксандр