ПУШКИНЫ МЫСÆН БОН

10 февралы Уæрæсейы Федерацийы фæнысан кæнынц стыр уæрæсе-йаг поэт, драматург, прозаик, публицист, нырыккон уырыссаг литературæ æмæ æвзаджы бындурæвæрæг Александр Сергейы фырт Пушкины мысæн бон. Ацы аз уырыссаг поэзийы генийы амæлæтыл сæххæст ис 185 азы.

8 февралы 1837 азы Петербурджы Сау цæугæдонмæ ‘ввахс Пушкин уæззау цæф фæцис Дантесимæ дуэлы æмæ дыууæ боны фæстæ амард. Уæды рæстæджы медицинæ ахæм бæрзонд æмвæзадыл нæ уыд, цæмæй ахæм рынчынæн исты баххуыс кодтаиккой, кæд æмæ йæм æрбакодтой иууыл зынгæдæр дохтырты, уæддæр. Поэтæн баззадис цыппар сывæллоны – дыууæ лæппуйы æмæ дыууæ чызджы.

Уæды заманты дуэлтæ тынг арæх уыдис, кæд æмæ æнæзакъононыл нымад цыдысты æмæ-иу сæ бæрндзинадмæ æркодтой, уæддæр. Пушкин йæхæдæг хайад райста 90 дуэлы æмæ дзы комкоммæ дуэлянт та уыд, иу æвдисæйнæгтæм гæсгæ 21 хатты, æндæр информацимæ гæсгæ та – 29 хатты. Фæлæ æппæт ацы дуэлтæ иууыл æхсæнгарзæй фехсыны онг нæ бацыдысты – æмбæлттæ, хиуæттæ-иу бацархайдтой, цæмæй бафидауой æмæ фыдбылыз ма æрцæуа. Дантесимæ дуэль Пушкинæн уыд цыппæрæм хатт, кæцы фехсыны онг æрцыдис. Пушкин тынг рæстдзæвин уыд, уарзта мысанмæ æхсын æмæ-иу арæх тренировкæ кодта æхсæнгарзæй æхсынæй.

Пушкин дуэлы уæззау цæф кæй фæцис, уый айхъуыст Петербургыл æмæ адæм тыгуыртæй цæуын райдыдтой поэты хæдзармæ, уынгты азмæлæн нал уыд. Ӕгæрыстæмæй ма бахатыдысты Преображенскийы полкмæ, цæмæй хæдзармæ бахизæнты сæвæрой æф-сæддонты æмæ æхсæнадон фæтк мачи хала.

Пушкины сфæлдыстадыл бирæ дзурæн ис. Диссаджы æмдзæвгæты æдде ма фыста романтæ, драмæтæ, сывæллæттæн – радзырдтæ, кæцыты персонажтæ уыдысты вельможтæ, аристократтæ, æндæргтæ æмæ хуымæтæджы адæм. Пушкин хорз цæстæй нæ каст Уæрæсейы империйы къухдариуæгадмæ, критикæ сæ кодта æмæ-иу арæх баййæфта æфхæрд дæр. Суанг ма лицейы ахуыргæнгæйæ, Пушкин базонгæ ис революционер-декабристтимæ, йæ зæрдæмæ цыдысты сæ хъуыдытæ. 1825 азы декабристтæ сарæзтой растад паддзахы ныхмæ, фæлæ дзы æрыгон поэт ницы хайад райста æмæ æфхæрдæй аирвæзт.

Уæды рæстæджы Пушкин уыд иунæг ахæм фыссæг, кæцы фыста æрмæстдæр уырыссаг æвзагыл, кæд æмæ ма зыдта 10 æвзагæй фылдæр æмæ ма уырыссаг æвзаджы хуызæн та зыдта французаг æвзаг дæр. Ахæм курдиатджын уыд æмæ 8-аздзыдæй йæ бон уыд сæрибарæй французаг æвзагыл æмдзæвгæтæ фыссын. Уæды рæстæджы фысджытæ кадджын манерæйыл нымадтой фæсарæйнаг æвзагыл фыссын, фæлæ Пушкин уырыссаг æвзаг нымадта тынг хъæздыгыл æмæ йæ зонгæ дæр афтæ хорз кодта, æмæ йæ уымæ гæсгæ æндæр æвзагыл фыссын нæ фæндыд. Йæ куыстыты уыйбæрц дзырдтæй пайда кодта, ахæм рæсугъд рифмæтæ-иу рацарæзта, æмæ-иу фæстæдæр тæлмацгæнджытæн сæ бон нæ уыд рæстмæ тæлмац саразын æндæр æвзагмæ. Зæгъæм, зынгæ англисаг фыссæг Флобер тæлмацæй бакаст Пушкины æмдзæвгæтæ æмæ бынтондæр йæ зæрдæмæ нæ фæцыдысты. Йæ фыстæджы Тургеневмæ фыста, зæгъгæ, уæ поэты æмдзæвгæтæ мæгуырау сты. Уый та уымæн афтæ рауад, æмæ тæлмацгæнæг Пушкинау иттæг хорз нæ зыдта уырыссаг æвзаг æмæ ма англисаг æвзаг дæр, æмæ тæлмацгæнгæйæ спайда кодта хæрзцъус дзырдтæй.

Пушкины хæдзарвæндаг нымад уыдысты ахуыргондыл, фæлæ йæхæдæг хорз нæ ахуыр кодта лицейы, афтæмæй та чингуытæ бирæ уарзта – йæ библиотекæйы уыд 3500 чиныгæй фылдæр. Ӕрмæстдæр æй цы цымыдис кодта, уый ахуыр кодта æмæ лицейы ахуыры программæмæ йæ хъус тынг нæ дардта.

Йæ рагфыдæл Пушкинæн уыд Эфиопийы бæстæйæ рацæугæ цагъайраг, кæцыйы паддзах Петре I балхæдта туркæгтæй æмæ дзы йæхицæн сарæзта натлиа. Уый фæстæ йын радта ахуырдзинад, фадат ын радта æфсæддон арæхстдзинад райсынæн æмæ дзы сарæзта дворянин. Историкты хъуыдымæ гæсгæ Петре I ахæм къахдзæфæй дворянтæн равдыста, ома, Африкæйы цæрæг адæм дæр иннæтæй ницæмæй хицæн кæнынц, сты зондджын æмæ ахуырдзинад райсынмæ дæр рæвдз. Пушкин йæхæдæг сæрыстыр уыд, африкæйаг туг йе уæнгты кæй зылдис, уымæй. Абоны бон дæр Эфиопийы æвæрд ис цыртдзæвæн зынгæ авторитетон литературон архайæгæн æмæ йыл фыст ис «Нæхи поэтæн».  Дуэль цы бынаты æрцыд, уым æвæрд ис цыртдзæвæн æмæ алы аз дæр 10 февралы ардæм æрæмбырд вæййынц Пушкины сфæлдыстадæн табугæнджытæ. Ӕрбахæссынц дидинджытæ, фæкæсынц ын йе ‘мдзæвгæтæ, æрбакæнынц скъоладзауты æмæ студентты, цæмæй æввахсдæр базонгæ уой поэты цардимæ.

ДЖИОТЫ Алыксандр

***

Ацы аз 10-æм февралы Александр Пушкины мæлæтыл сæххæст ис 185 азы. Куыд æппæт Уæрæсейы Федерацийы уырыссаг æвзагыл дзурæг адæмтæ, афтæ Хуссар Ирыстоны дæр мысыдысты зындгонд генийы рухс ном æмæ уымæй уæлдай хатт кад кодтой поэтæн. Цыппæрæмы уырыссаг поэтæн нæ горæты Пушкины уынджы йæ цырты раз мысæн мадзалы кад кодтой хуссарирыстойнаг дзыллæйад. Ацы хъуыддаг ссис традицион, уымæн æмæ Пушкинæн йæ ном у æнусон, егъау лæггад бакодта уырыссаг æвзагæн, йе ‘нæмæлгæ уацмыстæ цæрынц алы дуджы дæр æмæ сæ ахуыр кæнынц фæлтæрæй-фæлтæрмæ. Гениалон поэты сфæлдыстадæн табугæнджытæ йæ рухс ном арынæн мысæн мадзалы сæвæрдтой дидинджытæ дæр. 

Мысæн мадзалмæ æрбацыдысты æмæ дзы хайад райстой нæ республикæйы уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджыты ассоциацийы минæвæрттæ сæ президент Тедеты Залинæйы сæргълæудæй, РХИ-йы Ахуырад æмæ зонады министр Гасситы Натали, «Россотрудничество»-йы минæварады къухдариуæггæнæг Сергей Скворцов, Тыбылты Алыксандры номыл Хуссар Ирыстоны Паддзахадон университеты студенттæ æмæ скъоладзау фæсивæд.

Уырыссаг генийы номарæн мадзалы раныхас кодта йæ организатор Тедеты Залинæ, кæцы банысан кодта стыр поэты гениалондзинад æмæ уырыссаг æвзаджы ахсджиагдзинад. Уый загъта, зæгъгæ, ацы аз æгас дунейы Пушкины сфæлдыстадæн аргъгæнджытæ кæй мысынц стыр поэты ном, уымæн æмæ йæ мæлæтыл сæххæст ис 185 азы. «Уый уыдис стыр трагеди Уæрæсейæн, уырыссаг адæм фесæфтой сæ кады лæджы, уырыссаг литературæйы генийы, уырыссаг ныхасаразæджы, уырыссаг æвзагæн, Корней Чуковский куыд фыста, уымæ гæсгæ йын радта сыгъзæрин хуымæтæгдзинад æмæ музакалондзинад æмæ æргом æмбарынад», – загъта Тедеты чызг.

Уый ма банысан кодта, зæгъгæ, кæд Пушкины амæлæтæй бирæ рæстæг рацыд, уæддæр кæй у æнæмæлгæ, уымæн æмæ йе ‘взаг æмæ йе сфæлдыстад сты хъомысджын æмæ тыхджын, ирон адæмæн та уырыссаг литературæмæ уарзондзинад райдайы Пушкины æмдзæвгæтæй. «Пушкин канд уырыссаг адæмы нæ, фæлæ дунейы æндæр адæмты дæр бафтыдта æмæ сæ сахуыр кодта куырыхондзинад, уарзондзинад æмæ рæсугъддзинадыл.

Мах ацы цырты раз кæддæриддæр æрбамбырд вæййæм, Александр Пушкины райгуырæн бон æмæ йæ амæлæты бон куы фæнысан кæнæм, уæд, цæмæй йын радон хатт скад кæнæм, уырдыг ын слæууæм æмæ йын бузныг зæгъæм. Афтæ ма йын зæгъæм, кæй йæ уарзæм æмæ йæ кæй хъуыды кæнæм, уый дæр», – банысан кодта Тедеты Залинæ. Уый ма арфæ ракодта Хуссар Ирыстоны уæвæг æппæт уырыссаг дипломаттæн дæр сæ профессионалон бæрæгбоны тыххæй, кæцыйы банысан кæнынц 10-æм февралы. Йæ цæст сын бауарзта фидар æнæниздзинад æмæ æнтыстытæ сæ иузæрдион куысты, кæцы комкоммæдæр баст у Уæрæсе æмæ нæ республикæйы æхсæн æмгуыст æмæ бастдзинæдтæ æнгомдæр æмæ фидардæр кæныны хъуыддагимæ.

Сергей Скворцов та йæ раныхасы банысан кодта, зæгъгæ, куыд уырыссаг лæг, афтæ йын тынг æхсызгон у, Хуссар Ирыстоны Уæрæсейæ къаддæр кæй нæ уарзынц Александр Пушкины æмæ йын стыр кад кæй кæнынц кæддæриддæр, уый. Уый ма стыр бузныг загъта, мысæн мадзал чи сорганизаци кодта æмæ уымæй сæ уарзондзинад гениалон поэтмæ, Стыр Уæрæсемæ чи æвдисынц, æппæт уыдонæн.

Мысæн мадзалы ма раныхас кодтой æмæ ссардтой поэты рухс ном æндæр раныхасгæнджытæ дæр. Уый фæстæ студенттæ æмæ скъоладзау фæсивæд кастысты æмдзæвгæтæ. Фæсивæдæн арфæтимæ «Россотрудничество»-йы минæварады къухдариуæггæнæг Сергей Скворцов балæвар кодта Пушкины æмдзæвгæты æмбырдгæндтæ æмæ уый фæстæ дидинтæ сæвæрдтой поэты цырты раз.

Нæ уацх.