Адæймаджы архайды кæцыфæнды фадыджы дæр, характерон у рæзты йæхи вазыгджын, историон фæндаг, куыд рæдыдтытимæ, афтæ ногдзинæдтимæ дæр, куыдфæстагмæ бæрæг зонындзинæдтæ æрæмбырд кæнгæйæ.

Уый хауы ахæм фадыгмæ дæр, кæцы тынг ахсджиаг у адæймаджы цардуагон архайды æмæ цардифтонгады, ахæм у адæмон медицинæйы фадыг. Адæмон медицинæ зындгонд у рагзамантæй фæстæмæ.

Историйы фыццаг зындгонд дохтыр уыд чидæр Лулу, кæцыйы тыххæй кой кæнынц рагон ныффыстыты æлыгæй табличкæтыл. Уый цард Шумеры, нæ эрæйы агъоммæ 2700 азы. Афтæхуыйнæг папирус Смиты бæрæггæнæнтæм гæсгæ, кæцы арæзт æрцыд Рагон Египеты, нæ эрæйы агъоммæ 1710-1690 азты. Уæд уыцы рæстæджы ныридæгæн уыдысты специалон, хирургион инструменттæ, зæгъæм, хъæдгæмттæ хуыйыны тыххæй æрхуы судзинтæ!

Афтæ ма цымыдисон у уый дæр, æмæ нæ эрæйы агъоммæ 2600-2100 азты  Египетаг пирамидæты уæлфыстыты кæнынц 50 дохтыры бæрцы кой, уыимæ ссардæуыд рагон папирусты, хирургион операцитæ саразыны тыххæй уæлфыстытимæ. Нæ эрæйы агъоммæ 1000 азы размæ вавилойнаг дохтыртæ пайда кодтой обсидианон (вулканон авг) æмæ бронзæйон хирургион кæрдтæ, хырхытæ, трепанатортæ, сæргæхц хуынкъ кæныны тыххæй быруæтæй. Цæстытыл вазыгджындæр операцитæ арæзтой Вавилоны нæ эрæйы агъоммæ, XVIII-æм æнусы, паддзах Хаммурапийы рæстæджыты, ома, астæуккаг бронзæйы дуджы!

Рагон медицинæйы центртæй банысан кæнын хъæуы Месопотами, Инди, Ки-тай, Египет, Греци, Рим, инкты паддзахады.

Китайæгтæ зыдтой тугæрзылды системæйы тыххæй уартæ Ханы династийы (нæ эрæйы агъоммæ 220-202 азты) рæстæджыты, кæд æмæ нырыккон медицинæ уымæ æрцыд æрмæстдæр XVII-æм æнусы, уæд.

Рагзаманты дæр адæмæн сæ дæндæгтимæ проблемæтæ кæй уыд, уыцы нымæцы минералон цæххыты æмæ витаминты дефициты тыххæй, уый фæдыл египетæгтæ æвæрдтой пломбæтæ. Æвæрдтой дæндæгты пломбæтæ, цух дæндæгты ивтой аразгæ дæндæгтæй, кæцытæ сыгъзæрин телтæй баст цыдысты сæ фарсмæ цы дæндæгтæ уыд, уыдонмæ.

Рагон Индийы æрхъуыды кодтой тъæнгты хуыйыны проблемæ цымыдисонæй аскъуыддзаг кæнын, кæцытæн инфекцитæй уæлдай тынгдæр тас у операцийы фæстæ. Лыгы дыууæ ‘рдыгæй фарс дæр-иу æрæвæрдтой егъау бенгайлаг мæлдзгуыты, æмæ-иу уыдон се ‘фсæртæй æрбалхъывтой хъæдгомы. Уый фæстæ-иу мæлдзгуыты аппæрстой, æрмæстдæр ма-иу сын сæ сæртæ ныууадзгæйæ, гуыбыны-иу фæстæмæ нывæрдтой тъæнгты, æмæ-иу сæ бахуыдтой. Тыхджын æлхъывд æфсæртимæ мæлдзгуыты сæртæ, хъæдгæмттæ куыд гас кодтой, афтæ сындæггай тадысты. Уый, нырыккон хирургты зæрдыл ницы æрлæууын кодта? Кæй зæгъын æй хъæуы, хирургтæ цы нырыккон æлхъи-вæнтæй пайда кæнынц, уыдон мæлдзгуыты æфсæртæ не сты, фæлæ…

Мисындзæджы дуртæй асыгъдæг кæныны тыххæй римæгтæ пайда кодтой тæнæг бронзæйон хæтæлтæ-катетертæй. Уыдон æрымысыд грекъаг дохтыр Эристрат, кæцы цард нæ эрæйы агъоммæ III-æм æнусы. Дыууæ къæдзимæ ахæм катетер ссардæуыд Помпеяйы, къахæн куыстыты рæстæджы. Цымыдисон у уый дæр, æмæ ахæм инструмент ногæй кæй фæзынд æрмæстдæр 1700-йæм азы (нæ эрæйы?!). Иуæй-иу римаг медицинон инструменттæ уыдысты ахæм гъæдджын, æмæ æмбæлон бынат бацахстаиккой нырыккон хирургы инструментты ‘хсæн. Зæгъæм, уыцы Помпеяйы  цы аркъауты тæнæгдæндагон æлхъивæнты центров-кæ ссардæуыд, уый ахæм гъæдджын у, æмæ абон дæр нæй гæнæн уымæй хуыздæр саразæн.

Медицинон инструментты афысты фæдыл фыццаг куыст сарæзтой Гиппократ æмæ Цельс, сæдæ хирургион операцийы бæрцы лыстæггай ныффысгæйæ, кæцыты сарæзтой уыдон. Номхуындæй, Косы сакъадахы, горæт Мирописы (нæ эрæйы агъоммæйы V-æм æнусы кæрон æмæ IV-æм æнусы райдиан) Гиппократ-дохтыры растæй хонынц медицинæйы фыд. Цымыдисон у уый дæр, æмæ ма уыцы рæстæджы зындгонд кæй уыдысты дохтыртæ-скифтæ Анахарсис æмæ Токсарисы мыггæгтæй, кæцытæн уыд аккаг кад материкон Грецийы антикон горæтты, æрмæст медицинæйы фарстыты фæдыл нæ, фæлæ ма куыд дæсны философтæ, афтæ дæр.

Нæ эрæйы агъоммæйы XV-æм æнусы египеттаг дохтыртæ уыцы рæстæджы зыдтой адæймаджы сæйраг органты равæрд, пайда кодтой скальпелæй, кæцы арæзт уыд сыгъд дзæнхъадур (кварц) змисæй – тынг цыргъ авг. Нæ эрæйы агъоммæйы XIV-æм æнусы египеттæгтæн сæ бон уыд эффективонæй риссаг дæндæгтæ исын. Цымыдисон ма у уый дæр, æмæ антикон рæстæджы дохтыртæ æнтыстджынæй кæй хос кодтой хъусты, хъуыры низтæн, афтæ ма истой алыгъуызон полиптæ дæр. Ууыл дзурæг сты медицинон инструменттæ, кæцытæ æвдисæн сты нæ эрæйы агъоммæйы I-III-æм æнусы уагъдцæуæг алыгъуызон операцитæн. Фæлæ уый нæ нысан кæны, æмæ ноджы раздæры рæстæджы, бронзæйы дугæй райдайгæйæ, нæ уæвынад кодтой медицинон инструменттæ.

Рагон культурæты историйы фадыджы ног бæрæггæнæнты кæй иртасынц, уый фадат дæтты уыцы проблемæтæ сбæрæг кæнынæн, кæцытæ баст сты рагон медицинæимæ. Бæрæг æрцыд уый дæр, æмæ медицинæйы иууыл хуымæтæгдæр фæрæзтæй, æнæдызæрдыгæй кæй пайда кодтой адæймаджы сæвзæрды райдианты. Зонындзинæдты зындгонд системæйы хуызы æмæ йæ практикон æгъдауæй сахуыр кæнгæйæ, медицинæйæн аргъ кодтой, æрмæст Гиппократы ахуырæй райдайгæйæ нæ, фæлæ ма уымæй цалдæр мин азы размæ дæр. Зæгъæм, рагон Египеты йæхицæн ном скодта зындгонд дохтыр Имготеп, кæцы цард 5000 азы размæ æмæ йын табу кæнын райдыдтой йæ амæлæты фæстæ.

Фæлæ уæддæр, постсоветон тыгъдады территорийыл бирæ раздæр, мезолит æмæ неолитæй райдайгæйæ,  пайда кодтой медицинон мадзæлттæй, уыдонæй иуæй-иуты эффект нымайын хъæуы алæмæттаджы диссагыл.

Къахæггаг æрмæджытæ сахуыр кæнгæйæ, гæнæн ис фидарæй зæгъæн, рагзаманты хирургион мадзæлттæй кæй пайда кодтой ахæм адæймæгтæ, кæцытæм уыд зындгонд медицинон фæлтæрддзинад. Уыдонæй иуæй-иутæн операци саразгæйæ, сæ бон уыд рынчынæн хæрзвадатдзинад сифтонг кæнын, операцийы фæстæ хосгæнæн мадзæлттæй, кæцытæ сæ хъахъхъæдтой инфекцитæ æмæ хæфкæнынæй. Уымæн æвдисæн сты, Уæрæсейы Федерацийы территорийыл Европæйаг æмæ Азиаг хæйтты, афтæ ма Кавказы рагон уæлмæрдты  сæргæхцыты  трепанацион хуынчъытимæ ссарæггæгтæ.

Ууыл уынаффæ кæнынæн нын фадат дæттынц уыцы артефакттæ раиртасын, кæцыты ссардæуыд  бронзæйон дуджы цыртдзæвæнты, сæрмагондæй, куыд Тлийы зæппадзы, афтæ ма ноджы фæстæдæр рæстæджы Хуссар Ирыстоны Арчнет,  Паткнет æмæ Велурайы.

Дызæрдыгггæнæн нæй ууыл, æмæ иуæй-иу кæлæнгæнджытæ æмæ дины службæгæнджытæ кæй пайда кодтой æрмæст магион змæлдтытæ, кæфтытæ, æлгъыстытæ, ард бахæрдтытæ, лæгъстæтæй, афтæхуыйнæг фыдбылызджын удты кæнæ демонты асурыны тыххæй, кæцытæ, цыма, баирвæрзтысты адæймагмæ æмæ йæ уыдон фæрынчын кодтой. Стыр хъавгæйæ, дæргъвæтин рæстæджы æмæ лæмбынæгæй арæзтой сæргæхцы хуынчъытæ æрмæст уый тыххæй нæ, цæмæй уыцы хуынкъыл фыдбылызджын уды расурой.

Уæззау цæфы фæдыл оперативон мадзалы фæстæ хæрзвадатдзинад сбæрæг  бронзæйы дуджы Тлийы зæппадзтæй сæ иуы, уыимæ бæрæг уыд трепанацион хуынкъ фæлмæн буарадыл æвæрд пластинкæ, æххæстæй кæй байгас, уый. Уыцы пластинкæ иу кодта трепанацион хуынчъы æппæт дæргъы сæргæхцы æрдынæджы æддагон æмæ мидæггагон пластинкæтæ, уыимæ сæргæхцы нæ уыд низы фæкарзы фæдтæ, ома, трепанацион хуынчъы æддейæ нæ уыд фæстытæ, нæ уыд периостит кæнæ остеомиелиты фæдтæ.  Зæгъæн ис æмæ Тлийы рагон цæрæг операцийы фæстæ кæй цард 2 азæй 5 азы онг.

Нæ эрæйы агъоммæ YVII-VI æнусты Чъехы зæппадзы 1985 азы археологион иртасæнты рæстæджы рагон уæлмæрдты (погребения) мах ссардтам æртæ адæймаджы стæгдары æмбæхст цæфтимæ, уыимæ стæгдартæй сæ иуы риуы гуыдыры ссардæуыд скифаг фатты æртæтигъон бырынчъытæ (иу дзы ссардтам стæгдары фæрсчыты стджыты цур), стæй фæрсчытæй сæ иуыл зынд, операци йыл арæзт кæй æрцыд, уый.

Скæсæн Европæйы, Египет, Рагон Грецийы, Римы рагон территориты медицинон зонындзинæдты рæзт бандæвдта, уыдоны æрмæст æввахс регионтыл апарахат кæнын нæ, фæлæ ма уæлдай дæрддагдæр периферион культурон регионтыл дæр, уыцы нымæцы Кавказыл дæр, кæцыйы территорийы, археологион иртасæнты рæстæджы рабæрæг медици-нæйы бæрæг рæзты тыххæй æвдисæг къорд артефакты æмæ уыцы районы рагон цæрджыты, уыцы нымæцы бронзæйы дуджы кæрон нæ эрæйы агъоммæ (II мин азы размæ) ирд минæвæрттæ,  ирæтты-хъобайнæгты-тлийæгты фыдæлтæ кæй цардысты, уый.

Фæллойадон архайды процессы адæймаг цадæггай сахуыр æрмæст кусæнгæрзтæ, хæцæнгæрзтæ аразыны техникæ аразыныл нæ, фæлæ ма инструменттæ аразыныл дæр, кæцытæй сæ бон уыд пайда кæнын куыд сыгом кæныны, хъæдгæмттæ асыгъдæг кæныны, афтæхуыйнæг операцитæ уадзыны æмæ хосгæнæн зайæгойты лыстæг (ныммур) кæныны рæстæджы. Ахæм инструментты къорд ис Хссар Ирыстоны бронзæйы дуджы Тлийаг зæппадзы æрмæджыты дæр.

Цымыдис æвзæрын кæнынц фондз кардыбелтæ, кæцытæн ис тъæпæн дыууæрдыгæй цыргъ цъуппы. Уыдон иууылдæр ссардæуыд сылгоймæгты рагон уæлмæрды. Тъехты Баграт растæй схуыдта ацы уæлмæрдты, сылгоймаг-дæсныфæрсджыты ингæнтæ, уый тыххæй æмæ уыдоны уæлдæр банысангонд инструменттæй дарддæр разындысты æрцауыгъдтытæ фысы сæрты хуызы, куыйты, бæхты, булавкæты бронзæйон фигуркæтæ, ромбы хуызæн (астæуæй къæдз) бирæнымæц бляшкæтæ, здыхст хæтæлтæ æмæ афтæ дарддæр.

Ахæм ритуалон дзаумæтты пархатдзинад ис бабæттæн уыимæ, æмæ афтæхуыйнæг дæсныфæрсæг сылгоймæгты «дохтырон» практикæ, кæй зæгъын æй хъæуы,  уыд адæмон медицинæйы кæлæнгæнæн архайдтытимæ баст. Номхуындæй, дæсныфæрсджыты алыгъуызон культон фигуркæты, амулетты æххуысæй, дæсныфæрсæг сылгоймæгтæ тырныдтой кæлæндзинады архайд фæтыхджындæр кæнынмæ. Хуссар Ирыстоны территорийæ зындгонд сты бронзæ æмæ… хъæдæрмæгæй арæзт къаннæг  мигæнæнтæ, кæцытæй, æвæццæгæн, пайда кодтой цахæмдæр сæрдæнтæ кæнæ табугонд буарадтæ æфс-найыны тыххæй.

Зæгъæм, бронзæйы дуджы Тлийы зæппадзы ис бронзæйæ чысыл мигæнæн  йæ хъуыр æмæ  быныл афтæхуыйнæг  жгутон орнаменттимæ, гуыры уæллаг хайы хæцæнимæ.  Æмæ антикон дуджы Арчънеты зæппадзæй та махмæ ис сæримæ хъæдын  тымбыл чысыл къопп, кæцы æнæхъæнæй бахъахъхъæд æрцыд.

Нæ эрæйы агъоммæйы XII-X-æм æнусты Тлийы зæппадзæй ма уыцы æрмæджыты сты бронзæйæ хæрзарæзт пинцеттæ (иууыл иумæ сты æхсæз), уыимæ æхсæз пинцетæн дæр сæ иу фарсыл ис геометрион хæххыты  орнаментон хаххы æмæ калмы, хæфсы, лидзгæ куыйты бирæгъты хуызы. Сæ тъæпæн кæрæттæ сты мидæмæ къæдз. Уыдоныл ныххæцыны рæстæджы кæрæдзимæ тынг æнгом бацæуынц. Цымыдисон у уый дæр, æмæ ацы хуызы пинцетты конструкци кæй нæ фæивта абоны боны онг дæр! Уыцы нымæцы пинцетты хъандзалон  фæстаг хай дæр. Тлийаг æппæт пинцетты ссардæуыд нæлгоймæгты ингæнты. Нæлгоймæгты ингæнты ма ссардæуыд Цæгат Иыстоны бронзæйон дуджы Хъобаны зæппадзы цахæм пинцеттæ ссардтой, ахæмтæ.

Кавказы  бронзæйы дуджы кæроны пинцеттæ махæн зындгонд не сты. Ахуыргæндты фылдæр хай, уыцы нымæцы дохтыртæ дæр, æрцыдысты ахæм хъуыдымæ, зæгъгæ, пинцеттæ (æмæ уыдон бæрæгггонд цæуынц Раззаг Азийы, Эгенды, Египеты, Хуссар Месопотамийы), зæгъгæ, нырыккон пинцетты фылдæр хайæ пайда кæнынц адæмон хосгæнджыты-хуыцауæн службæгæнджыты хирургион практикæйы, зæгъæм, бырынчъытæй (сæрты) фатты  сисыны тыххæй æмæ афтæ дарддæр. Историкты иу къорд нымайы, зæгъгæ, бронзæйы дуджы ланцетон (хирургион) бронзæйон кæрдтæ, пинцеттæ, судзинтæ æмæ æндæр инструменттæй сæ бон уыд хирургион практикæйы спайда кæнын туг бауадзыны тыххæй.

Кæй зæгъын æй хъæуы, банысангонд хуызы пинцеттæй сæ бон уыд пайда кæнын параллелонæй æндæр нысæнтты дæр. Зæгъæм, хуыйыны хъуыддаджы, куыд æххуысгæнæг инструмент згъæрæй лыстæг рæсугъдгæнæнтæ  зæгъæм, бляшкатæ, фæрдгуытæ, уæлхуытытæ аразыны рæстæджы. Иуæй-иу иртасджытæ уыдон нымайынц куырдон инструменттыл. Ис ахæм хъуыды дæр, зæгъгæ, уыдонæй гæнæн ис æмæ пайда кодтой хъуынтæ тоныны тыххæй дæр.

Фидарæй зæгъæн ис,    ирæтты адæмон медицинæйæн дæр кæй ис  рагон, арф уидæгтæ. Мингай азты æмбырд цыд адæмон хосгæнджыты практикон фæлтæрддзинад. Фæлтæрддзинады егъау багаж зыны нæ фыдæлтæ – хъобайнæгтæ-тлийæгтæ, скиф-тæ, сæрмæттæ æмæ алантæм, уыимæ уымæн бындур ис куыд зайæгойтæй хос кæныны, кæцы фæстагмæ сырæзт фитотерапимæ, афтæ ма фармакологимæ æмæ хосгæнæн фæрæзтæм, кæцыты руаджы дæсныфæрс-джытæ (дохтыртæ) бæлвырд кодтой сæ курдиат æрмæст низтæн хос кæныны нæ, фæлæ ма æнтыстджынæй сæ зонындзинæдтæ хирургийы спайда кæныны дæр, кæцыйы тыххæй махы онг æрхæццæ бынтон цъус факттæ, æниу археологон къахæггæгтæ бæлвырд кæнынц, зæгъгæ, рагзаманты нæ фыдæлтæн сæ бон уыд афтæхуыйнæг хирургион операцитæ аразын суанг сæргæхцы трепанацийы онг дæр, уыимæ æнтыстджынæй. Сæрмагондæй, уымæн æвдисæн сты, арехологон къахæггæгты рæстæджы Ирыстоны терриорийыл цы  æрмæджытæ ссардæуыд, уыдон. Скæсæн Европæйы хуссары сæргæхцы трепанаци, къухты, къæхты ампутаци, зындгонд уыдыты мезолиты дуджы (10 мин азы размæ – Хъырымы къахæггæгтæй!). Ахæм операцитæ зындгонд уыдысты куыд бронзæйон, афтæ раг  æфсæйнаджы æнусы дæр (Рохлин, 1965, С. 173-174, 237-242), æмæ фæстæдæр та, антикон æмæ астæуккаг æнусты рæстæджы.

Ирыстоны адæмон медицинæйы тыххæй фыстыты гуырæнты фыццаг ской æмбæлы æрмæстдæр XIX-æнусы 20-50 азты. Адæмон медицинæ у ирон адæмы культурæйы æнæбайсгæ хай. Ууыл дзурæг у уый дæр, æмæ XIX-æм æнусы уырыссаг ахуыргонд этнограф К. Борисевич ирæтты адæмон медицинæйæн стыр аргъ кæй скодта,кæцы ахуыр кодта Кавказы адæмты культурæ. Уый фыссы: «Ирæттæ сæ хъуыддаджы дæсны цæмæй сты (дзырд цæуы адæмон медицинæйы фадыджы тыххæй – Г.Р.), уый у хирургийы  æмæ алы-гъуызон операциты хайы фæдыл. Цахæмфæнды хъæдгæмттæ дæр, стджыты цъæлтæ æмæ афтæ дарддæр, уыдон хос кæнынц фæлтæрдджын хирургтæй уæлдай хуыздæр, æгæрыстæмæй, иуæй-иу цауты сæ зонындзинæдтæ фылдæр сты специалистты-хирургты зонындзинæдтæй».

Хуссар Ирыстоны æрмæджытæ, кæцытæ ссардæуыд бронзæйы дуджы æмæ антикон рæстæджы уæлмæрдты, мах æмбæлæм Хуссар Ирыстоны рагон цæрджыты операцитæ саразыны факттимæ, кæцытæм уыд дохтыры фæлтæрддзинад. Æппæт уыдæттæм гæсгæ, зæгъæн ис, уыдон кæй зыдтой операцийы фæстæ дарддæр æнтыстджынæй хос кæнын дæр.

Бирæ æнусты дæргъы нæ фыдæлтæ уартæ рагзаманты пайда кодтой кæрдæджытæй низтæн схос кæныны тыххæй, адæмон медицинæйы зындгонд постулаты фæдзæхстмæ гæсгæ  «Баххуыс кæн дæхицæн æмæ иннæтæн дæр, дæхæдæг», уый, кæй зæгъын æй хъæуы, домдта бæрæгæй хисæрмагонд тыхтæ æрбамбырд кæнын æмæ сыл баууæндын, организмы резервон фæсауæрцтæ бафтаугæйæ. Ахæм миниуджытæ алкæмæ нæ уыд, æмæ уымæ гæсгæ рагзаманты хицæн кодтой дæсныфæрсæг, шаманты æмæ афтæхуыйнæг кæлæнгæнæг адæймæгты фæлтæр, кæцыты нымадтой, сусæг зонындзинæдтæ кæмæ ис, ахæмтыл, æмæ сæ уый та æууæндын кодта  иу кæнæ иннæ афтæхуыйнæг хосгæнæг-дæсныфæрсæджы уæлæрдзон курдиатыл.

Цымыдисон у уый дæр, æмæ ацы фадæтты айзæлдтытæ кæй æрхæццæ сты нырыккон цивилизацийы онг дæр, уыцы нымæцы Хуссар Ирыстоны территоримæ дæр (афтæхуыйнæг дæсныфæрсджытæ). Æмæ ма цымыдисон цы у, астæуккаг æнусы, «Кабардини»-йы  зындгонд трактаты фыст сты ритуалтæ æмæ хосгæнæн кæрдæджытæй донбадтытæ сцæттæ кæныны амæлттæ, фæлæ дзы ис ахæм ныхас дæр – «… æмæ чысыл …дымгæйы уддзæф», уый, æвæццæгæн, растæндæр баст уыд иу кæнæ иннæ рагзæгъæ-джы, дæсныйы кæнæ хосгæнæг-дæсны-фæрсæджы магион архайдтытимæ.

Уæлдай цымыдисдзинад махæн æвзæрын кæнынц уæлмæрдты адæймаджы сæргæх-цытæ, цыран разындысты, адæймæгтæ ма сæрæгас  куы уыдысты, уыцы рæстæджы хуынчъытæ, бакуыстгонд кæрæттимæ, афтæхуыйнæг хъæдгæмттæ. Уыцы хуынчъытæ, арæзт цыдысты хъавгæ архайдимæ, бирæ рæстæджы æмæ æнувыдæй. Æвæц-цæгæн, рагзаманты зыдтой куыд тæссаг æмæ зын у ахæм хуынкъ саразын, уæлдайдæр та æнæххæст инструментты æххуысæй.

1968 азы бронзæйы дуджы Тлийы зæппа-дзы къахæн куыстыты рæстæджы, уæл-мæрдтæй сæ иуы разынд адæймаджы сæргæхц, кæцыйы къæбуты хайы уыд æмдымбыл формæйы бронзæйæ бляшкæ. Фыццаг бакастæй афтæ зынд, цыма, ацы хай у сæры цахæмдæр фæлындзæны хай, фæлæ… æнæхъæнæй стæгдары препарацийы æмæ артефакттæ сисыны фæстæ рабæрæг уый, æмæ афтæхуыйнæг бляшкайæ æмбæрзт кæй уыд хуынкъ (бакуыстгонд кæрæттимæ), уыимæ бляшкæйы кæронмæ æввахс, мидæггагон фарсыл зæгæлыхуызæн бырынкъ (тигъ) уыд мидæмæ таст (къæдз) æмæ цыма фидар кодта бляшкæйы сæргæхцы стæгимæ?!

Æниу… æвзæры тынг бирæ фарстытæ, æгæрыстæмæй, уый тыххæй дæр, æмæ афтæхуыйнæг операцийы фæстæ уыд бирæ тырнындзинæдтæ æмæ арæхстдзинад, цæмæй бахъахъхъæдтаиккой  хъыгдардбай-йафæг цъары низы фæкарзæй алыгъуызон хостæ,  мазтæ, кæрдæджытæ, алыгъуызон буарадтæ æмæ æндæр фæрæзтæй пайда кæнгæйæ. Æмæ куы бахынцæм уый, æмæ ахæм операциты фæстæ гоймæгтæ дарддæр кæй цардысты, уый у эффективон. Цымыдисон у, нæ эрæйы  XIX-æм æнусы ахæм операцийæн нырма гæнæн нæ уыд, æмæ абон дæр у тынг тæссаг.

Диссаг у уый дæр, æмæ сæргæхцы трепанацийы фæдыл вазыгджындæр операци æмæ, æгæрыстæмæй, йæ иу хай сисын  ныры онг дæр æнæзианæй аразынц африкæйаг Кенийы фæстæзад  знæмтæ, уыимæ уыцы зонад лæвæрд цæуы дзыхæй дзургæйæ фæлтæ-рæй фæлтæрмæ.

Гæнæн ис цæвиттон æрхæссæн бронзæйы дуджы Тлийы зæппадзæй, цыран иу уæлмæрды разынд адæймаджы стæгдар, кæцыйæн йæ удæгасæй йæ зæнджы стæгыл æрцыд операци  арæзт. Ацы зæнджы стæгыл арæзт æрцыд цыргъкъуымон угард  (бакуыстгонд кæрæттимæ!), пайда æрцыд цахæмдæр мазæй (хъæуы йæ сбæрæг кæнын!), хъæдгом æмбæрзт уыд янтарон пластинкæтæй, æмæ æппæт уыдон уæлийæ  фидар уыдысты 1,5 æрзылды электрайы тæнæг фольгайæ. Цымыдисон у уый, æмæ янтары фармакологон ми-ниуджытæ бæрæг кæй æрцыдысты XIX-æм æнусы æмбисы. Æмæ операци та арæзт æрцыд бронзæйы дуджы (нæ эрæйы агъоммæ X-IX æнусты)!

Стыр цымыдисдзинад æвзæрын кæнынц ссарæггаг медицинон инструменттæ, кæ-цытæй пайда кодтой операци саразынæн. Нæ эрæйы агъоммæйы II æнусы Румыны уæлмæрдты ссарæдуыд инструмент цуркы хуызæн бырынкъимæ, кæцы фадат нæ дæтта стæджы йæ цалдæр миллиметрæй тынгдæр нытъыссынæн æмæ дæлдæр цы хæцъæфы уæфт уыд, уый бахъыгдарынæн. Рагон дохтыртæ пайда кодтой обсидианон æмæ хирургион кæрдтæ, хырхытæ, трепанатортæ, сæр-гæхц хуынкъ кæныны бырæутæй. Дисдзинад æвзæрын кæны уыцы факт дæр, æмæ обсидианæй (обсидиан у вулканон авг, кæцыйæн ис тыхджын энергетикæ) арæзт хирургион скальпелтæ æмæ æндæр операцион инструменттæ бирæ цыргъдæр сты, нырыккон æрмæджытæй арæзт инструменттæй. Хуссар Ирыстоны ма ссардæуыд кусæнгæрзтæ, æмæ обсидианæй арæзт хæ-цæнгарз, кæцыты гæнæн ис æмæ датæгонд сты палеолиты æмæ бронзæйы дуджы (Къуайса, Лаше-Балта, Тамарес, Куыртат, Тли, Монастер, Велура).

Ныртæккæ фæлвæрд цæуынц обсиданон скальпелтæ, кæцытæ уагъд æрцыдысты нырыккон ифонггæрзтыл. Йæ ном рацыд грекъаг ныхас «опсис»-æй, кæцы нысан кæны «цæстылуайæн»,  «уынд», æниу ис æндæр хъуыды дæр, зæгъгæ, дурæн ном лæвæрд æрцыд рагон грекъаг хæстон йæ ном Обсидий-йы цытæн, кæцы йæ фыццаг æрласта Эфиопийæ Риммæ. Фæскавказы цæрджытæ йæ хуыдтой «сайтаны ныхты къæрттытæ». Геологтæ æмæ химиктæ обсидианы хонынц кремнийы оксид. Вулканон авг-обсидианæй иууыл рагондæр дзаумæттæ сты фæрæттæ, кæрдтæ, фаттæ æмæ арцытæн бырынчъытæ зындгонд уыдысты палеолиты рæстæджыты,   Эфиопийы цæрджытæ æмæ цæгатамерикæйаг ацтектæ та уымæй пайда кодтой айдæнтæ саразынæн.

Хъыгагæн, архелогион къахæггæгтæн нырма  сæ бон нæу, рагон хосгæнæн зайæгойты номхыгъд раргом кæнын, уымæн æмæ уыдон бирæ мингай азты дæргъы бамбыдысты, сæ фæд нæ ныууагътой афтæмæй, æниу махы онг æрцæугæ, Инди æмæ Китай, Æввахс Скæсæн æмæ Египет скульптурон нывты æмæ фыссынады цыртдзæвæнтыл ис æв-дисæндар хосгæнæн нысæнттимæ алыгъуызон зайæгойтæ æмæ мазтæй пайда кæныны тыххæй. Ахæм  зонæнтæ ис санскритаг, рагон дзуттаг, китайаг, грекъаг, римаг культурæты цыртдзæвæнтыл. Рагзаманы уæрæхæй пайда кодтой хæрздæф сойтæ, бальзамтæ æмæ писийæ.

Цымыдисон ма у уый дæр, æмæ Хуссар Ирыстоны бронзæйы дуджы Бузалайы зæппадзы (нырыккон уæлмæрдмæ æввахс), разынд назы чъиу. Æмæ абон дæр уыцы назы чъиуæй пайда кæнынц мылытæ сфидар кæныны тыххæй. Диссаг у уый дæр, æмæ уыцы назы чъиу бахъахъхъæдта, æцæг хæрз чысыл, фæлæ æнкъаргæ тæф, уымæн æмæ уыд хъæдын (чи бамбыд) кæнæ хъуымацæй чысыл къоппы! Хорз зындгонд уыдысты ду-гъысыф, æхсæлы,  æмæ бирæ æндæр зайæгойты  хосгæнæн миниуджытæ. Рагонбудийаг медицнæ дзуры: «Дæ алыварс куы акæсай дохтыры цæстæнгасæй, цы хосгæнæн фæрæзтæ нæм ис, уыдонмæ, уæд зæгъæн ис, зæгъгæ, мах цæрæм хосты дунейы…».

Рагон Индийы дохтыртæ нымадтой, зæгъгæ, низты фылдæр хай фæзыны организмы уæвæг тæнгъæды сæвзæры аххосæй, уымæ гæсгæ хос кæнынæн рекомендаци кодтой тугуадзын, омыны æмæ æндæр фæрæзтæй.

Ирон æвзаг бакуыста фыдæлты медицинон терминологи, уыимæ ирæттæ, дæргъæвтин рæстæджы дæргъы, Кавказы бирæ адæмтимæ культурон æмæ экономикон æнгом бастдзинæдтæ сын уæвгæйæ, фæхъæздыгдæр кодтой ирон æвзаджы дзырдуатон фонд  æрбайсгæ ныхæстæй, уыцы нымæцы, адæмон медицинæйы терминтæй дæр. Æддагон уæлархайдæй буары хъæнтæ адæмон медицинæйы  нысан цæуы терминтæ  хъæдгом – рана, язва  хъæд/хъæн – повреждение æмæ гом – открытый. Куыд æндæр низтæ, афтæ хъæдгомæн дæр хос кодта хосгæнæг, кæцыйы адæм хуыдтой хъæдгоммæгæс (хъæн – рана, гæс – кæсын – смотреть).

Ирон æвзаджы терминты нысаниуæджы хъæнтæмзилæг (ухаживающий за ранами), хъæнтæдзæбæхгæнæг (лечащий раны) æмæ хъæдгоммæгæсæй пайда кодтой æмæ пайда кæнынц термин хосгæнæг – лекарьæй (хос – лекарство, гæнæг – делающий), сты æппæт хосгæнджытæн дæр иумиаг мадæлон. Ацы композитæй нысан кæнынц æрмæст хосгæ-нæджы, кæцы архайы хъæдгæмттæн хос кæныныл нæ, фæлæ ма уыцы адæймаджы дæр, кæцыйæн йæ бон у æндæр низтæн хос кæнын дæр.

Стæджыты састыты иммобилизацийы рæстæджы, ирон хосгæнджытæ пайда кодтой стджыты схъисты (отломок) репозицийы фадæттæй, ома, тырныдтой стæг бахсидын кæныны тыххæй схъистæй растæй спайда кæнынмæ. Уый руаджы стæг демормацигонд нæ цыд. Ахæм операцитæ арæзт цыдысты хицæнхуыз «наркозты» бын, ома, дыууæ уагъд арахъæй «пациенты» тыхджын фæрасыг кæнын.

Скифаг дуджы зындгонд уыдысты дæсныфæрсджытæ æмæ хосгæнджытæ, кæцытæ куыдфæстагмæ уыдысты хæххон Ирыстоны алы хъæуы дæр ахæм нæмттимæ – дæсны, хосгæнæг. Уыдон хосгæнæджы зонад сусæг кодтой æмæ йæ лæвæрдтой фæлтæрæй фæлтæрмæ, фыдæй фыртмæ.

Хосгæнæджы категорийы уыдысты, æрмæст иу хуызы хос кæнын чи зыдтой, ахæмтæ нарæг дæсныйадтæ дæр: састыты фæдыл специалист – састбæттæг; æлвæстыты фæдыл специалист – стæграстгæнæг; хъæдгæмттæ хос кæныны фæдыл специалист – хъæдгоммæгæсæг æмæ афтæ дарддæр.

Æз цы темæмæ бавнæлдтон, уый у цымыдисон æмæ йæ хъæуы серьезонæй дарддæр сахуыр кæнын. Махмæ ис ссарæггаг æрмæджыты бирæ факттæ, кæцыты хъæуы сахуыр кæнын.

Ныфс мæ ис, рагон медицинæйы фадыгмæ хауæг цымыдисондæр фарстытæ сахуыр кæнын нырыккон медицинæимæ æрæмных кæнгæйæ, кæй райсдзæн йæ дарддæры рæзт.

ГАГЛОЙТЫ Роберт,

Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты директор,

РХИ-йы зонæдты сгуыхт архайæг

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.