РХИ-йы Парламенты Сæрдар Бибылты Анатолийы раныхас

Цытджын Леонид Харитоны фырт!
Æппæт æрсидтыты цытджын депутаттæ!
Зынаргъ æрхонгæ уазджытæ!
Ирыстоны парламентаризмы историйæн ис арф уидæгтæ. Æхсæнадæн фæткдæттыны демократон формæтæ бахъахъхъæд æр-цыдысты Нарты эпосы. Æхсæнадон царды ахсджиагдæр фарстытæ нæ рагфыдæлтæ скъуыддзаг кодтой адæмон æмбырды — Ныхасы.
Цытджын хæлæрттæ!
Абон ацы залы сты уыцы адæймæгтæ, кæцытæ кæддæр сæ ныфс бахастой сæ хъысмæты æмæ сæ адæмы хъысмæты тыххæй фæндвидар къахдзæф саразынмæ, сæхи-мæ райстой стыр бæрндзинад — мингай æмæ мингай адæймæгты цардуагон интерестæ æвдисын æмæ сæ сæрыл тох кæнын. Уыдон сты Республикæ Хуссар Ирыстоны закъон-дæттынадон органы фыццаг, дыккаг, æртыккаг, цыппæрæм, фæндзæм æмæ ныртæк-кæйы — æхсæзæм æрсидтыты депутаттæ.
Алы æрсидт дæр у историйы скъуыддзаг, кæцыйыл рацыдыстут сымах коллегæтæ, республикæйы хъысмæтимæ иумæ, нæ бæстæйы хъысмæтимæ. Уый тыххæй уын мæ сæрæй ныллæг кувын! Стыр бузныг уын зæгъын, уæ райгуырæн зæхх, уæ бæстæ, уæ адæмæн зæрдæбын лæггад кæй кæнут, уый тыххæй.
Хъыгагæн, бирæ депутаттæ нæ фæцардысты абоны боны онг, ацыдысты цардæй. Уыдоны ’хсæн сты Уæлдæр Советы Сæрдар Хъуылымбегты Торез Георгийы фырт, национ-сæрибаргæнæн змæлды активон хайадисджытæ Джиоты Алан Сограты фырт, Къæбысты Ацæмæз Никъалайы фырт, интеллигенцийы минæвæрттæ Дзуццаты Хадзы-Мурат Аранбеджы фырт, Къæбысты Рутен Семены фырт æмæ æндæртæ. Хæрзæрæджы мах йæ фæстаг фæндагыл афæндараст кодтам нæ адæмы ирддæр минæвæрттæй иуы, Республикæ Хуссар Ирыстоны бындурæвæрджытæй иуы, 4-æм æрсидт Парламенты Сæрдар, ирон политикæйы патриарх Гасситы Знауыр Никъалайы фырты, дыууæ æрсидты депутат, Ирыстоны хъайтар Кокойты Дзамболат Гаврилы фырты. Курæг уæ дæн, цæмæй сын иу уысм æмрæй алæугæйæ, ссарат сæ рухс нæмттæ. Бузныг.
Цытджын æмбырды цытджын хайадисджытæ!
Абон Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламенты сырæзты 25 азы бæрæгбонмæ æрцыдысты делегацитæ: Уæрæсейы Федерацийы Федералон Æмбырды Паддзахадон Думæйы, Федерацийы Советы, Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы Парламенты, Республикæ Абхазы, Республикæ Хæххон-Къарабахы, Донецкы Адæмон Республикæ, Луганскы Адæмон Республикæйы делегацитæ. Бар мын радтут æмæ сын уæ номæй раарфæ кæнон, нæ цытджын æмбырды куысты хайад кæй исынц, уый тыххæй.
Республикæ Хуссар Ирыстоны сырæзт комкоммæ баст у, 20-æм æнусы 90 азты кæрон Советон Цæдисы цы политикон процесстæ цыд, уыдонимæ. Уæд ныппырх Советон Цæдис. Фæтыхджындæр сты æддагон тыхтæ. Цæдисон республикæтæй бирæтæ фехъусын кодтой Советон Цæдисы скондæй рацæуыны тыххæй. Афтæ уыд Гуырдзыстоны дæр, цыран хицауадмæ сæ быцъынæг скъуыдтой æмæ йæм æрцыдысты æргом националистон, æмæ мидисмæ гæсгæ та фашистон тыхтæ. Национ къаддæр хæйтты гуырдзиаг зæххыл уазджытæ схонгæйæ, уыдон æргомæй фехъусын кодтой, зæгъгæ, ницахæм Хуссар Ирыстон нæ уæвынад кæны, æмæ уый хъуамæ ивд æрцæуа. Ахæм уавæрты хъуыд Хуссар Ирыстоны хъысмæт скъуыддзаг кæнын. Æнæмæнгхъæуæг уыд Хуссар Ирыстоны статус фæбæрзонддæр кæнын. 1990 азы 20-æм сентябры уыд ссæ-дзæм æрсидты адæмон депутатты Хуссар Ирыстоны областон советы 14-æм сесси, кæцы Хуссар Ирыстоны Автономон областы рацарæзта Хуссар Ирыстоны Советон Демократон Республикæмæ. Уыцы бонæй фæстæмæ райдыдта Республикæ Хуссар Ирыстоны ногдæр истори. 1990 азы 9-æм декабры уагъд æрцыдысты Республикæйы Уæлдæр Советы 1-аг æрсидты депутатты æвзæрстытæ, кæцыты раз лæууыд ахсджиагдæр хæс: Республикæ Хуссар Ирыстоны уæвынады закъондæттынадон бындур сæвæрын.Сессийы рабадтытæ уагъд цыдысты вазыгджын æхсæнадон-политикон уавæрты. Хуссар Ирыстоныл цыд тыхджындæр æндæвдад, фæтыхджындæр сты республикæйыл информацион атакæтæ. Гуырдзиаг чи нæ уыд, уыцы нациты æппæт адæймæгты хуыдтой уазджытæ, æрцæуæггаг адæймæгтæ.
Фæлæ, æппæт уымæ нæ кæсгæйæ, фыццаг æрсидты депутаттæ сарæхстысты сæ разы лæууæг хæстæ сæххæст кæнынмæ. Номхуындæй, уыдон æрæвæрдтой егъау юридикон бындур паддзахады арæзтæн æмæ Гуырдзыстонæй хæдбар уæвынæн.
Йæ активы сты закъондæттынадон акттæ, кæцытæн ис цардуагон ахсджиаг нысаниуæг æмæ бындур æрæвæрдтой паддзахадон институтты арæзтады райдайæнæн. Уыдон ’хсæн ахсджиагдæр уыдысты 1992 азы 29-æм майы Республикæ Хуссар Ирыстоны Уæлдæр Советы сессийы райсгæ «Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинады тыххæй акт» æмæ Республикæйы Конституци, кæцы ист æрцыд 1993 азы 2-æм ноябры. Сæйраг Закъон бацæттæ кæнынæн егъау æххуыс бакодтой Цæгат Ирыстон-Аланийы юристтæ. Уыдонæй иу ис залы Къесаты Станислав Магометы фырт. Бар мын радтут æмæ йын уæ номæй зæгъон стыр бузныг. Мах ма хъуамæ раарфæ кæнæм уыцы азты депутатон корпусæн æмæ хицауиуæгады æппæт къабæзты минæвæрттæн, кæцытæ сæ хайбавæрд бахастой Республикæ Хуссар Ирыстоны барадон системæ сфидар кæнынмæ.
Цытджын хæлæрттæ!
Уæлдæр куыд банысан кодтон, уымæ гæсгæ, 20-æм æнусы 90-азты кæрон уыд уæззау рæстæг алы ахасты дæр. Республикæ зындзинæдтæ æвзæрста куыстмыздтæ, пособитæ кæй нæ фыстой, уый аххосæй, адæм фесæфтой се ’вæрд æхцатæ. Фæлæ уæд закъондæттынадон æмæ æххæстгæнæг хицауад сахуыр сты кæрæдзимæ хъусын æмæ кæрæдзи æмбарын, æппæт вазыгджындзинæдтæ æмæ ныхмæлæудтытæм нæ кæсгæйæ компромисстæ арын быцæуаг фарстытæ аскъуыддзаг кæныны фæдыл. Хицауиуæгады дыууæ къабазæн дæр ницы аххосаг уыд кæрæдзиимæ быцæу кæнынæн. Мах хъуамæ кусæм сæйраг нысаны — Республикæ Хуссар Ирыстоны цæрджыты фæрныгады тыххæй.
Республикæйы арæзты æппæт этапты дæр нæ фарсмæ уыдис æмæ ис нæ сæйраг стратегион партнер Уæрæсейы Федераци, кæцыйæ мах хæсджын стæм нæ уæвынады фактæй.
Бар мын радтут æмæ уæ номæй ноджыдæр иу хатт, стыр бузныджы ныхæстæ зæгъон Уæрæсейы Федерацийы къухдариуæгад æмæ адæмæн се ’ххуысы тыххæй.
Зынаргъ хæлæрттæ!
Паддзахады арæзты алы этапы дæр цард бахæссы йæхи барасткæнинæгтæ, фæзынынц ног фæсидтытæ æмæ тæссагдзинæдтæ.
Парламенты ныртæккæйы æхсæзæм æрсид-ты депутатты раз лæууынц вазыгджын хæстæ. Бæрæгæй фæивта дунеон уавæр, фæзындысты ног фарстытæ мидпаддзахадон арæзты. Уыцы уавæртæ махæй алкæуылдæр æвæрынц стыр бæрндзинад. Ныридæгæн зынынц приоритеттæ, кæцытæм гæсгæ куыст цæуы Парламенты ныртæккæйы æрсидты. Уыдон сты социалон политикæйы, экономикæйы рæзтмæ æмæ паддзахады институттæ сфидар кæныны фарстытæм стыр хъусдард, политикон системæйы модернизаци, максималон интеграцийы ирд хахх æмæ стæй та Уæрæсейы Федерацийы скондмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны бацыд. Парламенты ныртæккæйы æрсидты сты 4 политикон партийы, кæцытыл адæм бафтдытой се ’ууæнк, республикæйы закъондæттынадон органмæ сæ сæ минæвæрттæй сæвзаргæйæ. Уыдон сты «Иугонд Ирыстон», «Адæмы иудзинад», «Ныхас» æмæ «Адæмон парти». Фæнды мæ банысан кæнын уый дæр, æмæ иу кæнæ иннæ фарсты тактикон быцæудзинæдтæм нæ кæсгæйæ, стратегион планы æппæт 4 партийы позицитæ дæр сты æмхуызон. Æз бузныг дæн сæ куыстæй.
Парламенты закъоны проектты алыварс арæх цæуынц карз æмæ æргом баталитæ, фæлæ парламентон архайд не ’рлæууы иу бон дæр. Махæн ахсджиаг принцип уыд æмæ у æхсæнады стабилондзинад бахъахъхъæнын, хицауиуæгады æппæт къабæзты кæрæдзиæмбарынад.
Ныртæккæйы Парламент иу аз æмæ æрдæгмæ райста закъæттæ, нормативон-барадон документтæ, кæцытæ хауынц республикæйы царды социалон-экономикон фадгуытæм. Уыдон ’хсæн ис ахæм ахсджиаг закъæттæ, куыд: «Республикæ Хуссар Ирыстоны фæцæрæн минимумы тыххæй», «Республикæ Хуссар Ирыстоны Паддзахадон фиддонты тыххæй», «Бюджетон арæзт æмæ бюджетон процессы бындурты тыххæй», «Республикæ Хуссар Ирыстоны территорийыл хъазты бизнес ма уадзыны тыххæй», «Политикон партиты тыххæй», «Дзыллон информацийы фæрæзты тыххæй», «Хисæрмагонд хæдзарады тыххæй», «Бастдзинады тыххæй», «Республикæ Хуссар Ирыстоны Хъалонты кодексы фыццаг æмæ дыккаг хæйтты архайдмæ бакæныны тыххæй» æмæ афтæ дарддæр. Фæлæ иууыл сæйраг цауыл нымайын Республикæ Хуссар Ирыстоны æмæ Уæрæсейы Федерацийы ’хсæн Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй Бадзырды ратификаци, кæцы ног горизонттæ гом кæны Республикæ Хуссар Ирыстоны рæзтæн.
Абон хицауиуæгады æппæт къабæзтæ кусынц Уæрæсейы Федераци æмæ Республикæ Хуссар Ирыстоны ’хсæн Æмцæдисад æмæ интеграцийы тыххæй Бадзырды практикон реализацийыл, кæцыйыл къухтæ æрфыстой 2015 азы 18-æм марты. Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, у радон къахдзæф нæ дыууæфарсон æхсæнпаддзахадон ахастыты. Бадзырд фидар-дæр кæны стратегион партнерондзинад, фидардæр кæны нæ республикæйы æдасдзинад, ахъаз кæны æрмæст æндидзынадæн нæ, фæлæ ма нæ бæстæйы рæзтæн. Æппæт уыдæттæ махæн фадат дæттынц фидарæй сомбонмæ кæсынæн.
Юбилей æрмæст уыцы сахат нæу, аивгъуый-гæ бонтæ куы фæмысæм. Уый нын фадат дæтты фæлтæрддзинад æрбаиу кæнгæйæ, фидæны ногдзинæдтæ фенынæн. Абон фаг нæу æрмæст закъæттæ исын, æппынæдзух хъæуы анализ кæнын, уыдон цас ахадæн сты, уымæн, цыдæр фæхъæуы фæхуыздæр кæнын, æмæ цæмæндæр та гæнæн ис «нæ» зæгъын. Фыццаг планмæ хизы ахсджиагдæр хæс — æмбæстæгтимæ закъондæтджыты бастдзинады принцип царды ныббиноныг кæнын, кæцыты тыххæй фыст цæуынц уыдон. Æнæмæнгхъæуæг у профессионалон парламент, кæцы фæбæрзонддæр кæнит депутатон корпусы æмæ иумиагæй Парламенты куысты эффективондзинад.
Республикæйы Президент Тыбылты Леонид адæммæ æмæ Парламентмæ йæ Ныстуаны ирдæй сбæрæг кодта хицауиуæгады структурæты архайды программæ. Уыцы программæйы фыццаг планы ис республикæйы экономикон æндидзынады хæс.
Экономикон рæзты темптæ, республикæйы цæрджыты цардуагон уавæрты æмвæзад фæбæрзонддæр кæнын сты Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон сæйраг здæхтытæ. Бындурон программæ у «2015-2017 азты Республикæ Хуссар Ирыстоны социалон-экономикон рæзты программæ». Йæ бындурыл ист цæуынц инвестицион программæтæ алы азæн дæр. 2014-2016 азты экономикæйы фадыджы ист æрцыдысты ахсджиагдæр нормативон-барадон акттæ, арæзт æрцыдысты разæууæлтæ инвестицитæ стимул кæнынæн.
Уæлдай хъусдард хъуамæ здæхт цæуа чысыл æмæ астæуккаг бизнесы рæзтмæ. Чысыл амалиуæгадæн æххуысы фадыджы сæйраг хæстæ сты республикон закъондæттынады анализ æмæ баххæст кæнын, афойнадыл ивындзинæдтæ хæссын, кæцытæ фадат ратдзысты хæрзвадат климат сифтонг кæнынæн æмæ уавæртæ сараздзысты чысыл бизнесы куыстæн. Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламент бакуыста «Чысыл æмæ астæуккаг бизнесæн льготон кредитты тыххæй» закъон. Депутаттæ закъондæттынадон æмвæзадыл исынц конкретон къахдзæфтæ, кæцытæ здæхт сты уыцы адæймæгтæн баххуыс кæнынмæ, кæцыты фæнды сæхи бизнес бакæнын.
Аграрон политикæйы фадыджы республикон закъондæттынадон орган иумиагæй сарæзта закъондæттынадон бындур, республикæйы хъæууон хæдзарады рæзты тыххæй.
Фидар æрцыд «2014-2016 азты Республикæ Хуссар Ирыстоны хъæууон хæдзарады рæзты» республикон нысанон программæ. Активон куыст цæуы республикæмæ инвесторты æрбакæныны фæдыл. Хæрзæрæджы Республикæ Хуссар Ирыстоны уыд уæрæсейаг инвесторты делегаци, йæ сæргъ егъаудæр уæрæсейаг агрофирмæ «Белая дача»-йы президент, афтæмæй. Афтæ ма республикæйы план цæуы зынгæ уæрæсейаг компани «Евродон»-ы филиалы арæзтад. Цалдæр азы эффективонæй кусы БТК-4. Хуссар Ирыстонмæ æрцæуынмæ цымыдис кæнынц егъау инвестортæ. Уый фадат ратдзæн бындуронæй нæ хъæууон хæдзарады рæзтæн. Ноджы ма мæ иу хатт фæнды банысан кæнын, инвестициты бахъахъхъæныны тыххæй ис закъондæттынадон бындур æмæ уый ноджыдæр баххæстгонд цæудзæн нырыккон реалитæ хынцгæйæ.
Цытджын хæлæрттæ!
Йæ æххæстбартæм гæсгæ, Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламент активонæй кусы Уæрæсейы Федерацийы субъектты паддзахадон хицауиуæгады закъондæттæг органтимæ æхсæнпарламентон бастдзинæдтæ аразын æмæ фæуæрæхдæр кæныныл. Республи-кæйы Парламент ис Хуссар-Уæрæсейаг Парламентон Ассоциацийы сконды, æмæ æппæт уыцы фактортæ хорзæрдæм æндавынц нæ Парламенты куыстыл.
Парламенты депутаттæ сты ацы Ассоциацийы комитетты уæнгтæ æмæ йын йæ куыстмæ хæссынц бæрæг хайбавæрд. Ныртæккæ æмгуысткæнынады процесс дарддæр кæны Парламенты депутатты æмæ Хуссар Федералон зылды субъектты парламентариты ’хсæн.
Йæ куысты фыццаг азты Парламент æнгом бастдзинæдтæ сарæзта Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы Парламентимæ, Приднестроваг Молдаваг Республикæйы Уæлдæр Советимæ, Республикæ Абхазы Адæмон Æмбырд Парламентимæ, Хæххон Къарабахы Республи-кæйы парламентимæ. 23 азы рацыд 1993 азы 6 мартæй, Республикæ Хуссар Ирыстоны хæдбардзинад Цæгат Ирыстоны Парламент куы банымадта. Цæгатирыстойнаг парламентариты уыцы уынаффæ Хуссар Ирыстоны адæмы ныфс бауагъта æмæ сын радта тых сæ сæрибардзинады æмæ хæдбардзинады сæрыл тох кæнынæн. Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны закъондæттæг органты ’хсæн къухтæ æрфыссынмæ цæттæ цæуы æхсæнпарламентон бадзырд. Абон æрцыд ахсджиаг цау — къухтæ фыст æрцыдысты Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламент æмæ Республикæ Абхазы Адæмон Æмбырд — Парламенты ’хсæн Сразыдзинадыл.
Донецк æмæ Луганскы Адæмон Республикæтимæ дæр арæзт цæуы бастдзинæдтæ. Абон къухтæ æрфыстæуыд Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Донецкы Адæмон Республикæйы закъондæттæг органты ’хсæн фæндæтты фæдыл æхсæнпарламентон æмгуысткæны-нады тыххæй Меморандумыл, Республикæ Хуссар Ирыстон æмæ Луганскы Адæмон Республикæйы закъондæттæг органты ’хсæн фæн-дæтты фæдыл æхсæнпарламентон æмгуысткæнынады тыххæй Меморандумыл.
Сæйраджы мæ банысан кæнын фæнды Хуссар Ирыстоны Парламенты æмæ УФ-йы Федерацийы Совет æмæ Федералон Æмбырды Паддзахадон Думæимæ æнтыстджын куыст, цыран уынаффæ цæуынц æхсæнпарламентон æмгуысткæнынады фарстатыл, кæрæдзийæн амонынц сæ куысты фæлтæрддзинад. Уый тыххæй æз бузныг дæн, Уæрæсейы закъондæттæг хицауиуæгады дыууæ палатæйы къухдариуæггæнджытæй дæр — Матвиенко Валентина Иваны чызг æмæ Нарышкин Сергей Евгены фыртæй, афтæ ма Паддзахадон Думæйы Федерацийы Советы сенатортæ æмæ комитетты æмæ къамисты къухдариуæггæнджытæй, кæцытимæ кусынц Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламенты æмбæлон структурæтæ.
Цытджын æмбырды кадджын хайадисджытæ!
Дунеон æмæ Уæрæсейы фæлтæрддзинад æвдисæн сты, парламенты эффективон архайдæн æнæмæнгхъæуæг уавæртæй сæ иу куыстхъом аппараты уæвынад кæй у, уымæн. Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламенты регламентмæ гæсгæ, нæ Парламенты аппарат профессионалонæй æххæст кæны Парламенты депутатты, Президиумы, парламентон комитетты, Парламенты Сæрдары æмæ йæ хæдивджыты архайды барадон, организацион, документацион, аналитикон, информацион, финансон, материалон-техникон ифтонгад.
Цытджын хæлæрттæ!
Фондз æмæ ссæдз азы дæргъы Республикæ Хуссар Ирыстоны парламентаризм рацыд кадджын фæндагыл — алы æмвæзадты Адæмон депутатты советты системæйæ паддзаха-дон хицауиуæгады хицæн закъондæттæг къабазы сырæзты онг. Абон Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламентæн, куыд паддзахадон хицауиуæгады орган, афтæ цыт кæнынц æмæ йыл æууæндынц цæрджытæ, уый йæ хайбавæрд хæссы республикæйы æхсæнадон-политикон уавæры стабилондзинадмæ. Республикæ Хуссар Ирыстоны закъондæттæг орган æрфидар куыд минæварджын хицауиуæгады авторитетон орган, депутатон корпусæн та, республикæйы царды ис ахсджиаг нысаниуæг.
Республикæ Хуссар Ирыстоны закъондæттæг органы рацæугæ фондз æмæ ссæдз азы у Хуссар Ирыстоны паддзахаддзинады арæзтады æмæ размæцыды нысаниуæгджын этап. Уый тыххæй, республикæйы æппæт цæрджытæн ацы юбилей у нысаниуæгджын.
Уырны мæ, Хуссар Ирыстоны парламентаризмы историйы Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламент ноджыдæр бирæ ирд фæрстæ кæй ныффысдзæн, нæ паддзахады рæзт æмæ фидар кæнынмæ, социалон фæрныгад къухы бафтын кæнын æмæ националон иудзинадмæ, цæрджыты царды гъæд фæхуыздæр кæнынмæ кæй бахæсдзæн аккаг хайбавæрд.
Ноджыдæр уын арфæ кæнын Республикæ Хуссар Ирыстоны Парламенты сырæзты 25 азы цытæн. Мæ зæрдæ уын зæгъы сабырад æмæ хæрзиуджытæ.
Бузныг, кæй мæм байхъуыстат, уый тыххæй.