Удварны хъомыладæн – «удварны рæзты уроктæ»

2011 азы сентябры мæйы Уæрæсейы скъолатæ, уыимæ Цæгат Ирыстон Аланийы скъолатæ дæр рахызтысты ног ахуырадон стандартмæ. Стандартмæ гæсгæ бæлвырд ивындзинæдтæ хаст цæуынц, куыд ахуыры фæрæзтæм, афтæ ахуырæн йæ мидисмæ, йæ хуызтæм, йæ нысантæм. Стандарты хынцыдгонд æрцыдысты Уæрæсейы бирæ адæмы хæттыты национ æмæ этнокультурон хицæндзинæттæ. Зæгъæм, ахуырады удгоймаг хъомыл кæныны фæстиуджытæ сты: Уæрæсейæн аккаг хъæбул хъомыл кæнын; патриотон хъомылад (райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад гуырын кæнын), Фыдыбæстæйæ сæрыстыр уæвыны хъуыдытæ гуырын кæнын; зонын хи адæмы истори, культурæ, мадæлон æвзаг æмæ а. д.

 

Уæдæ ног ахуырадон стандартмæ гæсгæ, Ирыстоны дæр скъоладзауы удварны рæзтыл куыст у ахуыргæнæджы сæйрагдæр хæстæй иу. Уымæн та йæ къухы ахсджиаг хотых ис – литературæйы уроктæ. Ирон адæммæ фæлтæрæй – фæлтæрмæ цы удварны хæзнатæ сæмбырд, уыдон аив æвдыст æрцыдысты нæ литературæйы. Ахуыргæнæгæн йæ хæс у ацы ахсджиаг фæрæзы руаджы скъоладзауы хъомыл кæнын. А.Твардовский литературæйы уроктæ рахуыдта “уроками нравственного прозрения”. Махæн та ирон литературæйы уроктæ хъуамæ суой “удварны рæзты уроктæ”. Нæ фыдæлты фарн æмæ намыс, адæмон сфæлдыстады хæзнатæ, ирон адæмы удыхъæд, сæ рæсугъд æгъдау хъуамæ уой ахæм урокты сæйраг бындур (кæй зæгъын æй хъæуы, программон æрмæгимæ бастæй). Рагон фыссæг Лукианы новеллæ “Токсарид, кæнæ Хæлардзинад”-ы бердзенаг куырыхон дис кæны, скифтæ хъомыладмæ сæ хъус тынг кæй дардтой, ууыл. Уæд ын Тохсары фырт афтæ зæгъы: “Махмæ афтæ кæсы, æмæ, æхсарджын лæгты хъуыды мысгæйæ, мах хорздзинад аразæм удыгæстæн, уымæн æмæ хъæбатыртæн цыт куы уа, уæд бирæты бафæнддзæн уыдон фæзмын”. Райдайæм-ма уæдæ не скъоладзаутæн алы литературæйы урочы дæр удварны минуттæ, удварны уысмтæ лæвар кæнын. Нæ удварны хæзнаты сæйрагдæр адæмон сфæлдыстад. Æрмæст нарты кадджытæй дæр цас фæхъæздыгдæр кæнæн ис скъоладзауы миддуне. Нæ фыдæлтæн “ахуыргæнæг” цы эпос уыди, уый абон мах дæр бирæ цæуылдæрты сахуыр кæндзæн. Кæцы скъоладзауы нæ бафæнддзæн нарты Уырызмæг, Батрадз, Сослан, Сатанайы хуызæн уæвын, хиуыл хæцын фæразын, рæстдзинад дзурын, хистæрæн кад кæнын, сылгоймагæн аргъ кæнын. Историимæ баст уацмыстæ дæр ирон литературæйы дзæвгар ис. Уыдон ахуыр кæнгæйæ цымыдисдзинад æвзæрын кæнынц скъоладзаутæм алыхуызон дæнцæгтæ нæ рагфыдæлты цардæй. Зæгъæм, В. Рыбины радзырд “Æгъдаухалæг”-ы ис ахæм ныхæстæ: ʺГрекъæгтæ иу… цымыдисæй кастысты скифты фæстæ. Скифтæй ницæмæй тарстысты, сахуыр сыл сты, зыдтой, хæларзæрдæ æмæ сывæллонау æнæхин кæй сты, фæлæ ба-хъуаджы сахат кæцыфæнды скиф дæр йæ ном фæчъизи кæнын кæй нæ бауадздзæн, уый дæр æмбæрстой. Скиф искæуыл сайдæй рацæуыны бæсты фæлтау амæлыныл сразы уыдзæн. Иугæр ныхас куы зæгъа, уæд ын æнæ сæххæстгæнгæ нæйʺ.

Удварны хъомылады сæйраг бынат ахсы Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад. Фыдыбæстæ ирон адæймагæн адджын уыд, йæ сæрыл тохмæ цæттæ уыд кæддæриддæр. Скъоладзаутæм сæрыстырдзинад æмæ патриотизмы æнкъарæнтæ гуырын кæнынц, П. Павленкойы уыцы фыдæвзарæнты рæстæг загъд ныхæстæ: “Ироны ном цытимæ дзурынц æппæт фронтты дæр, уымæн æмæ ирæттæ сæхи равдыстой хъæбатыр æмæ намысджын хæстонтæй”. Ирон лæг кæддæриддæр буц æмæ сæрыстыр уыд ирон æгъдау, ирон æфсарм, ирон фарнæй. В. Миллер Ирыстонмæ куы ссыд, уæд бирæ базыдта ирон æгъдæуттæй. Уæлдай диссаг æм фæкастысты ирон кад æмæ рад. Кæстæртæ хистæртимæ иу фынгыл нæ бадтысты. Фæсивæдæй никæй федта нуазгæ, тамако дымгæ, хъæрæй дзургæ, хистæрæн кад кодтой. Йæ зæрдæмæ тынг фæцыд, ирон адæм кæрæдзимæ “ды” æмæ номæй кæй дзурынц, уый. Сылгоймагæн уæлдай кад кæй кодтой, уый та йæм сæрмæтты æгъдауы хуызæн фæкасти. Уыцы рæсугъд æгъдæуттæм æдзух скъоладзауты ‘ргом здахын хъæуы. «Учеников привлекают яркие личности, крупные характеры, которые могут стать нравственным образцом», – фыссы Л.С. Айзерман.

Фæзминаг, цæвиттойнаг сты рæзгæ фæлтæрæн нæ буц хистæртæ, нæ номдзыд адæм сæ куырыхондзинад, куыстуарзондзинад, царды фæлтæрддзинадæй. Кæцы ирон адæймаджы зæрдæйы нæу арф æвæрд Хетæгкаты Къостайы ном! Кæцы скъоладзау-лæппуйы зæрдæйы нæ ныууадздзæн фæд Хъаныхъуаты Болайы фæлгонц. Уый йæ тых æмæ хъаруйы фæрцы сси фæсномыг “Хъазыбег-Хох”-ы аккаг. Уый стыр кад æмæ ном скодта йæ адæмæн. Сценæйы “Хъазыбег-Хох” схонæн ис Тæбæхсæуты Балойы. Зындгонд гуырдзиаг артист Акаки Хорава йын иуахæмы бауайдзæф кодта: “Лæппу, чысыл дæхицæн фæтæригъæд кæн… Ахæм стыр æнкъарæнтимæ сценæйыл лæугæйæ басудздзынæ!”. “Басудзон æви цæрон – мæнæн æндæр хуызы хъазын мæ бон нæу”, – уыд Балойы дзуапп.

Зæрдæ фырцинæй сагайы, Гергиты Валерийы тыххæй журналисткæ Каринæ Добротворская цы фыссы, уый: “Скиф, тæхæг голландиаг, цæхæр-калгæ зæд, æхсæвы маэстро, талынджы æлдар, дунейы кад, изæрмилджын рæсугъд нæлгоймаг… Нæ интервьюмæ Гергийы-фырт байрæджы кодта æрмæст сахат. Йæ фæдыл ныххал сты адæм, цæугæ-цæуын лыг кодтой цыдæр фарстатæ, чи та йæхи тавта йæ тынтæм. Уыдис ын фæлладхуыз, йæ цæстæнгас дæр æрбадт, загъта: «Парсифаль» уыд уæззау… æз нырма дæр уыцы спектакль æнкъарын буарæй…

– Кæцæй исыс уый бæрц тых, искуы баулæфыс?

– Фаг нæ улæфын, комкоммæ йæ зæгъын хъæуы, фæлæ цы аразын, уый мæ зæрдæмæ куы нæ цæуид, уæд æй нæ аразин”.

Сывæллон кæм райгуырд, кæм цæры, уым йæ алыварс цыдæриддæр ис, уыдон цæмæй фæстагæттæн хъахъхъæна, аргъ сын кæна, уый тыххæй йын сæ йæ гыццылæй фæстæмæ базонын, бауарзын кæнын хъæуы. Ахуыргæнæг йæ урокты, беседæты, экскурситы æппынæдзух дæр ахæм куыст хъуамæ кæна, амона, сывæллæтты зонгæ кæна, Ирыстонæн ном æмæ кад чи скодта, уыцы хъайтартимæ, аивады зындгонд архайджытимæ, стыр историон гоймæгтимæ. Ахæм удыхъæдæй хайджын кæнынц скъоладзауты удварны рæзты уроктæ.

УАЛЫТЫ Татьянæ