XIX-æм æнусы уырыссаг хуызфыссынадæн Третьяковы галерейы ис сæрмагонд æмæ егъау бынат. Ацы æнусы аивад йæхæдæг дихгонд цæуы цалдæр этапыл, жанртæ æмæ темæтыл. Уымæ гæсгæ зæгъæн ис, æмæ дзы тынг бирæ бынтæ кæй баззадис ацы æнусæй, уый.

XIX-æм æнусы куыстыты æхсæн Третьяковы галерейы залты конд сты ахæм шедевртæ, кæцытæ дзурæг сты уырыссаг сылгоймæгты уæззау царды тыххæй. Ахæм темæйыл зынгæ нывгæнæг Васили Владимиры фырт Пукирев ныффыста йæ диссаджы ныв «Неравный брак», зæгъгæ, ахæм номимæ (1862). Нывгæнæгæн ацы ныв æрхаста стыр популярондзинад, кæцыйæн йæ темæ уæды рæстæджы уыдис актуалон, ома, сылгоймаджы æнæбардзинад дзы афтæ ирдæй æвдыст æрцыдис æмæ-иу дисы бахаудысты адæм. Зæгъынц ма хуызфыссынады истори иртасджытæ афтæ дæр, зæгъгæ, «Неравный брак» мистикон æгъдауæй кæй æндавы адæмыл. Уæлдай æвзæр-иу сæхи ацы нывы раз фæхатыдысты, бирæ азтæ-иу кæуыл цыдис æмæ-иу бынтон æвзонг чызджыты курынмæ чи хъавыдысты, ахæм усгур лæгтæ. Иутæн-иу дзы срыстысты сæ сæртæ, бирæтæ та-иу дзы бавзæр сты нывы раз лæугæйæ. Цал æмæ цал чындздзон чызджы-иу нал сразы сты сæ зæронд усгуртæн уыцы рæстæджы æмæ-иу афтæмæй цæхгæр «нæ» загътой чындзæхсæвтæ саразынæй дæр. Æхсæнады ма ноджы тынгдæр нынкъуыста иу хъуыддаг: моймæ чи цыдис, иу ахæм чызг æрбацыд æмæ цасдæр рæстæг куы алæууыдис ацы нывы раз, уæд уый фæстæ ралыгъд æмæ йæхи хъуа-мæ баппæрстаид тæхгæ бæхуæрдоны цæлхыты бынмæ…

Нывы мидæг æвзонг чындзы фæстæ лæууы æрыгон, йæ зæрдæ мастæй кæмæн судзы æмæ йæ цæсгомыл æнамонддзинад кæмæн зыны, ахæм æрыгон лæппу, кæцы йæ къухтæ бадæларм кодта æмæ цыма æртхъирæны каст кæны, æмæ ма йæ цыма цыдæр раздахын фæнды, уыйау æнкъард хъуыдытимæ лæууы йæ мидбынаты.

Нывмæкæсджытæ-иу ацы фигурæмæ кæсгæ дæр нал кодтой, уымæн æмæ-иу ын тыхстысты йæ хуызæй. Уæдæ чи у ацы æрыгон нæлгоймаг, кæцы, чысыл ма бахъæуа, йæ цæссыгтæ æркала æмæ йæ зæрдæйы маст суадза. Стæй ахæм бæрæгбоны, адæм цин кæм хъуамæ кæниккой, уым æрхæндæгæй цæмæн лæууы? 30-аздзыд нывгæнæг В. Пукиревы та цы нæ уагъта, цæмæй æрæмысыдаид ахæм сюжет, цы йæ бацыбæл кодта ацы ныв ныффыссынмæ?

Ацы сусæгдзинад райхалыны хъуыддаг, сæйраджыдæр, баст у Васили Пукиревы хъысмæтимæ.

XIX-æм æнусы зындгонд публицист, фыссæг В. Гиляровский хорз зыдта нывгæнæджы æмæ йæ абарста А. Пушкины популярон хъайтартæй сæ иу  Дубровскиимæ. Уый фыста Пукиревы тыххæй: «Уый у – Дубровский. Пукиревæн йæ цард уыдис, куыд Дубровскийы цард, афтæ»

Васили Пукирев тынг уарзта иу рæсугъд, æвзонг чызджы, нымадта йæ куыд йæ фидæны цардæмбал æмæ йæ ныфс уыдис, кæй йæ ракурдзæнис, уымæй. Фæлæ сын хъысмæт нæ бахай кодта уыцы рæсугъд амонд. Мæгуыр нывгæнæг уыцы рæстæджы хъæздыг царды кæй нæ ныппæрстаид, уый хорз зыдта чызг. Алкæцы чызджы та йæ цард хорз саразын, хъæздыг царды бахауын кæй фæфæнды, уый дызæрдыггаг нæу. Ацы чызг дæр бар-æнæбары басаст æмæ сразы ис хъæздыг, зæронд лæгæй чындзы ацæуын.

Æртыназдзыд Васили Пукирев уæд фæцис йæ ахуыр Мæскуыйы хуызфыссынады ахуыргæнæндоны. Уый та у ахæм рæстæг, æмæ адæймаг йæ ахуыры фæстæ йæ цард аразынæн фæрæзтæ куы фæагуры æмæ йæ сомбоныл куы фæхъуыды кæны. Нывгæнæг йæ уарзон чызджы хъуыддагыл афтæ фæмаст кодта, уыйас фæмæт кодта æмæ йæхи марынвæнд дæр скодта. Афтæ ссис йæ цард æмæ йын ад дæр ницыуал кодта. Райста стыр кæттаг æмæ бавдæлдис йæ зæрдæйы рысты стыр хъарæг ныффыссынмæ, кæцы фæстæдæр дисы баппæрста æппæты дæр. Нывы æппæт архайджытæ дæр сты реалон хъайтартæ. Уæды рæстæджы æхсæнад ацы куысты ардтой дуджы цард адæмимæ æмхуызондзинад, æцæгдзинад.

Нывы æнкъардæй йæ сæр чи æруагъта хъæздыг чындздзон къабайы æмæ йæ цæстытæ кæуынвæллад кæмæн сты, уый у Васили Пукиревы уарзон чызг. Йæ фарсмæ та, куыд фæзæгъынц, цæрдтæй мæрдтæм æввахсдæр чи у, фæлæ йæхицæй буц æмæ сæрыстыр чи у, чызджы фарсмæ фидар лæуд чи кæны, уый та у хъæздыг чиновник, Пукиревы æнтыстджын ерысгæнæг нæлгоймаг (соперник).

Зæгъынц, зæгъгæ, ацы зæронд усгуры автор барæй кæй ныззæронд кодта, цæмæй дзы йæ маст райса, уый тыххæй. Нывы цыдæриддæр архайджытæ ис, уыдон иууылдæр ацы цытджын бæрæгбоныл æмбæлынц æндæр æмæ æндæргъуызон, алчи дæр сæ æвдисы хъуыддагмæ йæхи цæстæнгас æмæ æнкъарæнтæ. Иутæ тæригъæд кæнынц чызгæн, иннæтæ æвдисынц се ‘нæразыдзинад æмæ кæй мæсты кæнынц, уый. Чидæр та дзы, хъуыддаджы трагизм не ‘мбаргæйæ, хæлæг дæр кæй кæны ацы æмкъайадыл. Автор алкæцы архайæджы цæсгомыл дæр фенын кодта, чи сæ куыд æмбæлы ацы хъуыддагыл, уый. Автор нывы удæгас кæны уымæй, æмæ кæй сызмæлын кодта æппæт архайджыты дæр.

Фæлæ уæддæр æмæ уæддæр иууыл тынгдæр зæрдæйы бацагайы чындзы фæстæ цы боцъоджын, æрыгон нæлгоймаг лæууы, уый фæлгондз. Ацы архайæджы фæрцы ныв кæны цымыдисондæр, ома, йæ апп дæр ис ацы ран. Йæ къухтæ йæ дæларм чи бакодта æмæ æнкъардæй чи сагъæс кæны, ис амондæй æнамонд чи фæцис, уый у йæхæдæг Васили Пукирев. Цас тых æмæ хъарудзинад хъуамæ уа адæймагмæ, цæмæй райсай æмæ ныффыссай дæхи автопортрет, дæхи цардæй исты трагикон цау, ома, ноджы ма иу хатт бавзарын æмæ рацæрын уыцы зындзинад, кæцыйæ йæ зæрдæ фæрыст цæрæнбонтæм.

1863-æм азы Васили Пукиревы ныв «Неравный брак» фыццаг хатт куы фæзындис академион равдысты, уæд бирæ зынгæ адæймæгтæ загътой, зæгъгæ, ацы куыст кæй у иууыл трагикондæр уырыссаг хуызфыссынады æндæр нывты æмрæнхъ. Уæд аивæдты академи авторы банымадтой, адæмон сценæтæ чи фыссы, хуызфыссынады ахæм профессорыл. Уыцы рæстæджы адæмæн зындгонд меценат  П. Третьяков дæр аскъуыддзаг кодта: йæ музеймæ   бахæсдзæн ацы диссаджы нывы.

Адæм ын сæхæдæг æрæмысыдысты æндæр ном – «Кощей с невестой». Уырыссаг зындгонд фыссæг, историк Н. Костомаров куы федта Пукиревы ныв, уæд йæ фæнд аивта æрыгон чызг ракурыны тыххæй.

Зæгъынц, зæгъгæ, зæронд усгур лæг, Пукиревы уарзон чызджы лæг уайтагъд кæй амард  æмæ сын йæ усимæ бирæ цæрын кæй нæ бантыст.  Фæлæ чызг нæ раздæхт йæ уарзон Пукиревмæ,  ацыд  моладзандонмæ.

Йæхæдæг та В. Пукирев ахæм стыр трагедийы фæстæ, кæд  йæ дæсныйадыл куыста, уæддæр ын йе стыр маст йæ зæрдæйы ныууагъта арф фæд æмæ фæрынчын нервты низæй. Куыста æмæ хъомыл кодта Мæскуыйы хуызфыссынады ахуыргæнæндоны курдиатджын студентты. Фæлæ йæ йæ кæддæры хъысмæт нæ уагъта æмæ фыста æмæ фыста «Неравный брак»-æн копитæ. Иу ахæм куысты йæхи нывы бын бафыста йæ къух дæр…

Зындгонд нывгæнæг нуазын райдыдта æмæ уый аххосæй амард, 58 азы йыл куы цыдис, уæд.

Æрмæг бацæттæ кодта Цхуырбаты Л.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.