Райсом, 20 апрелы Хуссар Ирыстоны сырæзтыл сæххæст уыдзæн 100 азы. Уыцы бон фидар æрцыд хуссайраг ирæтты автономи. Ацы уынаффæмæ гæсгæ Ирыстоны хуссары адæм сæ тер-риторитæ кæд æххæстæй нæ райстой, уæддæр бæрæг æрцыдысты автономийы арæнтæ. Фæ-зынд сын фадат национ партийон æмæ хæдзарадон кадртæ аразынæн. Фæстæдæр уый ссис хорз бындур хæдбар республикæйы организацион-хæдзарадон структурæ саразынæн. Советон Цæдисы историографион эпохæ адæмты æмбарады тыххæй кæд амыдта, уæддæр уымæ æнæкæсгæйæ хуссайраг ирæттæн автономи æнцонтæй лæвæрд нæ цыд. Кæд Мæскуыйы центр национ-территориалон дих кæныны иумиаг схемæйыл бындуриуæг кодта, уæд хицауадты та къуылымпы кодтой централон уынаффæтæ. Уый тыххæй сæйраг ныхдур иууыл фыццаг уыд Гуырдзыстоны хицауад йæхæдæг. 1937 азы 20 апрелы нысан цыд Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзты 15 азы бон. Цытджын æмбырды докладимæ ралæууыд Централон Æвзарæн къамисы сæрдар Джиджойты И. Уый скритикæ кодта Гуырдзыстоны компартийы къухдариуæгадæй националистты, троцкистты Б.Мдивани, С.Кавтарадзе, М.Окуджава æмæ æндæрты архайд, кæцытæ карзæй уыдысты хуссарирыстойнаг автономон областы сырæзты ныхмæ.

Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ 1921 азы марты мæйы, практиконæй Хуссар Ирыстоны гуырдзиаг æфсæдтæй ссæрибар кæныны фæстæ дыккаг бон хуссарирыстойнаг большевиктæ бахатыдысты сæ гуырдзиаг иупартионтæм ахæм куырдиатимæ, цæмæй уыдон æркастаиккой Хуссар Ирыстоны хицæн административон иуæгмæ рахицæн кæныны фарстмæ. Гуырдзыстоны цæттæ уыдысты уый саразынмæ, фæлæ æрмæстдæр Дзауы районы арæнты йæ центр Дзауы хъæу, афтæмæй. Цахæмфæнды æндæр уынаффæйыл Тифлисы дзырд дæр нæ цыд. Æндæр ныхæстæй, цы-дæриддæр уыд хуссары, уыцы нымæцы Цхинвал йæхæдæг дæр, Гуырдзыстон йæхи хъуамæ бакодтаид. Гуырдзиаг большевикты деструктивон позицийы тыххæй бацамыдта йæ доклады Л.Берия: «Гуырдзиаг большевиктæ тох кодтой Гуырдзыстоны национ къаддæр хæйттæн автономи радтыны ныхмæ. Гуырдзыстоны уæды Централон комитет æмæ Ревком (Б.Мдивани, С.Кавтарадзе, М.Окуджава, К.Цинцадзе æмæ æндæртæ) æппæт амæлттæй дæр фæстæ кодтой Хуссар Ирыстон, Аджаристан æмæ Абхазæн автономи радтыны фарст. Ацы республикæтæн автономи радтыны фарст ист æрцыд Гуырдзыстоны Централон комитет æмæ Ревкомы тылифгæнджыты фылдæр хайы фæндондзинады ныхмæ. Бæрæг у, гуырдзиаг тылифгæнджыты къухдариуæггæнджытæй иу – Б.Мдивани  кæй уыд Хуссар Ирысто-ны автономон областмæ Цхинвалы бахæссыны тыххæй уынаффæйы ныхмæ…».

Хуссар Ирыстоны  хæдуагæвæрды тыххæй уынаффæ рахаст æрцыд 1922 азы 25 февралы. Уынаффæйы бацамынд уыд: «Хуссарирыстойнаг гæвзыккдзинады æнæбасæтгæ фæндондзинад хъусдардмæ исгæйæ, кæцы æвдыст цæуы: 1) адæмон съездты: 2) Цъунары 1918 азы июны, Дзауы 1918 азы декабры, б) фæллойадон Хуссар Ирыстоны 1920 азы 28-æм майы; г) 1920 азы 15 ноябры хæххон адæмты съезды хуссарирыстойнаг адæмы декларацийы; 2) сæ сæрибардзинады тыххæй гуырдзиаг социал-шовинисттимæ æппынæдзухон, æртæазон тохы, Хуссар Ирыстоны партком уынаффæ кæны: Хуссар Ирыстон рахицæн æрцæуæд автономон иуæгмæ (областмæ). Хуссар Ирыстоны (областы) центрыл нымад æрцæуæд горæт Цхинвал».

1921 азы июны бæрæг æрцыдысты районтæ, кæцытæ хъуамæ уыдаиккой Хуссар Ирыстоны сконды. Уырдæм Къобы бæлæгъауы хъæуты бахæсгæйæ (ныртæккæ Гуырдзыстоны Хъазбегы район). Цымыдисонæй банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ хуссарирыстойнаг автономи саразыны уынаффæйы æвварс кæй хæцыдысты Хуссар Ирыстоны гуырдзиаг цæрджытæн сæ фылдæр. 1921 азы декабры æмæ 1992 азы январы уагъд æрцыдысты Еред, Прис, Цхинвалы гуырдзиаг цæрджыты æмбырдтæ Хуссар Ирыстоны автономи сфидар кæныны фæдыл Гуырдзыстоны хицауады фæндоны фарсхæцынад равдисыны тыххæй. Мæскуыйы хайадистæй дæргъвæтин фæскулисон бадзырдты фæстæ ист æрцыд уынаффæ. Баззад ма ног иуæджы административон арæнтæ сбæрæг кæныны фарст. Тифлисы нымадтой, зæгъгæ, Хуссар Ирыстонæн йæ бон у баззайа, зæгъæм, Къуыдаргомы æнæ иу къорд хъæутæй. Фæлæ ацы фарсты фæдыл хуссарирыстойнаг минæвæрттæн бантыст сæ позицитæ бахъахъхъæнын. Æцæг, стыр хъыгагæн, Гуры районы, Къобы бæлæгъауы хъæутæ æмæ Тырсыгом баззадысты национ территорийы æддейæ…

Иууыл цымыдисондæр та уый у, æмæ терри-ториалон фарсты хуссарирыстойнаг большевикты фарс кæй уыд Серго Орджоникидзе, кæцы 1922 азы февралы мæйы нысан æрцыд большевикты Фæскавказы организацийы секретарæй. Куыд дзурынц, уымæ гæсгæ И.Сталин æркаст территоритæ бацамынд кæм уыдысты, уыцы документмæ, кæцымæ гæсгæ бæрæг цыд Хуссар Ирыстон æмæ Орджоникидзейæн мæстыйæ бауынаффæ кодта, зæгъгæ, кæд афтæ тынг тыхсы ирæтты тыххæй, уæд, дам, Ирыстонмæ баиу кæнæд йæ райгуырæн хъæу Горешойы. Серго Орджоникидзейы ма-иу бахъуыд гуырдзиаг большевикты хивæнддзинады ныхмæ тох кæнын дæр, кæцытæ дарддæр дæр размæ кодтой сæхи национ позицитæ. Æмбырды радон хъаугъайы фæстæ С. Орджоникидзе Гуырдзыстоны Коммунистон партийы къухдариуæгады схуыдта «шовинистон æмбыд», Б.Мдиванийы та – «спекулянт, дуканигæс», æмæ Уæлвæткон комитеты сæрдар Окуджавамæ та бартхъирæн кодта фехсынæй. Кæй зæгъын æй хъæуы, иннæ фарс дæр дзырдта йæ ныхæстæ æмæ гуырдзиаг большевик А.Кобахидзе Орджоникидзейы схуыдта «Сталины хæрæг», кæцыйы тыххæй уайтагъд райста æхсæрфарсы цæф.

Куыдфæнды ма уыдаид, уæддæр апрелмæ Гуырдзыстоны къухдариуæгады рæнхъыты гуыр-дзиаг националистты ныхмæлæуд саст æрцыд. Æмæ 1922 азы 20-æм апрелы рацыд Æппæтгуырдзиаг централон æххæстгæнæн комитеты æмæ Гуырдзыстоны Адæмон къамиссарты сове-ты 332-æм Декрет Хуссар Ирыстоны Автономон Область саразыны тыххæй, кæцы 70 азы фæстæ райста паддзахадон арæзты æндæр æмвæзад – Республикæ Хуссар Ирыстон.Историон зонæдты кандидат Хъуылымегты Роберт банысан кодта: «Советон Цæдис куынæ ныппырх уыдаид, уæд мах нырма дæр цардаиккам коммунистон арæзты æмæ, æвæццæгæн, нæхи уæхскуæзæй цæттæ кодтаиккам Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзтыл 100 азы бон банысан кæнынмæ.

Театралон фæзуаты райтынг кодтаиккам трибунæты конструкцитæ, горæты сфæлындзытаиккам сырх тырысатæй. Уыимæ арæзт æрцыдаид паддзахадон къамис Хуссар Ирыстоны автономон областы сырæзтыл 100 азы юбилеймæ бацæттæ кæныны фæдыл. Фæлæ Советон Цæдисы истори фæцис ивгъуыд æнусы кæрон, æмæ афтæмæй йæ раздæры территори-тæй бирæтæм йемæ æрхаста мæлæт æмæ хæлæццагдзинад. Бындуронæй фæивта цард Ирыстоны хуссар хайы дæр. Мах бахаудтам агрессийы Гуырдзыстоны ‘рдыгæй, бавзæрстам радон геноцид, æмæ 1992 азы 29-æм майы та расидтыстæм хæдбар паддзахад – Республикæ Хуссар Ирыстон. Ацы бæстæ сырæзт æндæр статусон арæзтæй – Хуссар Ирыстоны автономон областы бындурыл. Æндæр ныхæстæй зæгъæн ис афтæ, æмæ йыл 100 азы размæ хъуыды дæ ничи акодтаид, афтæмæй фактон æгъдауæй арæзт кæй æрцыд фыццаг къахдзæф фидæны хæдбар национ паддзахад саразынмæ».

РАЗВÆЛГЪАУ ИСТОРИ

1920 азы 8-æм июны Хуссар Ирыстоны расидт æрцыд Советон хицауад, фæлæ Гуырдзыстоны меньшевикон хицауад басаста растад, 1918-1920 азты хуссайраг ирæттæй 18 мин адæймаджы скуынæг кæнгæйæ. 1920 азы 12 июны гуырдзиаг меньшевикон гварди Цхинвалмæ куы æрбабырста, уый фæс-тæ райдыдтой ирæтты куынæг кæнын. Горæты ирæттæ компактонæй кæм цардысты (Ирæтты æмæ Тугъанты Махарбеджы уынгты), уым алы хæдзармæ дæр лæбурдтой куынæггæнджытæ. Практиконæй ирон нæлгоймæгтæ куынæг æрцыдысты. Сæрæгасæй ма баззадысты йæ бон бамбæхсын кæнæ растадонтимæ хæхтæм чи ацыд, уыдон. Æдæппæтæй гуырдзиаг куынæггæнæг æфсæдтæ æрмæст Цхинвалы амардтой 5279 адæймаджы, уыдонæй сылгоймæгтæ уыдысты 1375, сывæллæттæ та – 1844 адæймаджы. Æмæ уыдон сты удæгасæй кæй басыгътой æмæ Цæгат Ирыстонмæ лидзгæйæ фæндæгтыл чи фæмард, уыцы адæймæгты æнæ банымайгæйæ… 1921 азы январæй 1922 азы апрелы онг Хуссар Ирыстоны автономон область уыд Уæрæсейы Федерацийы цæгаткавказаг Хæххон автономон республикæйы сконды. Ирон адæмы фылдæр хайы домæнмæ гæсгæ советон къухдариуæгад Сталины сæргълæудæй не сразы иугонд ирон автономи саразыныл, кæцыйы сконды уыдаиккой Хуссар æмæ Цæгат Ирыстон дæр.

70 азы дæргъы хуссарирыстойнаг ирæттæн гуырдзиаг тыхæйисджытæ цы фыдмитæ кодтой, уыдон диссагæн дзуринаг сты. Тыхæй сын хъардтой гуырдзиаг æвзаг, ирæтты нæ уагътой къухдариуæгады бынæттæм, дæлдзиныг сæ кодтой, сæ мыггæгтæ сын ивын кодтой гуырдзиаг мыггæгтæм. Кæд æмæ ирон адæмæн уыд сæхи сæрмагонд æвзаг, уæддæр уымæ æнæкæсгæйæ административон-паддзахадон æвзæгтыл нымад цыдысты уырыссаг æмæ гуырдзиаг æвзæгтæ. Цæрджытæн уыд æрмæстдæр сæ мадæлон ирон æвзагыл дзурыны æмæ скъолаты ахуыр кæныны бар. Фæлæ 1944 азы сæрды Гуырдзыстоны хицауад скъолаты ахуыртæ ракодтой уырыссаг æмæ гуырдзиаг æвзæгтæм, ирон æвзагыл ахуыр кæнын сæ нал уагътой. 1949 азы гуырдзиаг æмæ уырыссаг æвзæгтæм раконд æрцыдысты хуссарирыстойнаг скъолаты райдиан кълæстæ дæр. 1951 азы Хуссар Ирыстоны партийы обкомы фыццаг секретарь А.Имнадзе Гуырдзыстоны Коммунистон партийы Централон комитеты бахæсмæ гæсгæ радта бацамынд Хуссар Ирыстоны территорийыл хъуыддагкæнынад гуырдзиаг æвзагмæ ракæныны тыххæй. Æрмæстдæр 1956 азы Советон Цæдисы Коммунистон партийы Централон Комитеты Президиум райста сæрмагонд уынаффæ «Гуырдзыстоны Коммунистон партийы Централон комитеты рæдыдтæ æмæ цухдзинæдты тыххæй». Хуссар Ирыстоны автономон областы æхсæнад бирæ хæттыты домдта Гуырдзыстоны скондæй ра-хизын æмæ йæ Уæрæсейы Федерацийы скондмæ бахæссыны тыххæй, фæлæ Советон Цæдисы æмæ Гуырдзыстоны уæлдæр партийон къухдариуæгад никуы сразы сты сæ фæндыл.

Ирæтты геноциды темæ ма хъуамæ ферох уа Ирыстоны фæлтæртæй. Хъуамæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ зонгæ кæной ирон адæмы цæрæнбонты знæгтæ нæ адæмæн цас хъизæмæрттæ бавзарын кодтой æмæ сын иу æнусы дæргъы цалдæр геноциды кæй сарæзтой, уый тыххæй. Уымæй дарддæр ма 1920 азы геноцид хъуамæ суа бæлвырдгæнæн Гуырдзыстоны хицауады националистон апп æнусты дæргъы дæр кæй нæ ивы, уымæн. Уымæн та æвдисæн сты Хуссар Ирыстоны 1989-2008 азты гуырдзиаг тыхæйисджыты фыдракæндон цаутæ. Абон Хуссар Ирыстон – хæдбар, нымад паддзахад фæнд кæны Уæрæсейы скондмæ бацæуыны тыххæй референдум ауадзын. Хуссарирыстойнаг адæмы ацы фæнд куы сæххæст уаид, уæд фидарæй скъуыддзаг æрцæуид ирон адæмы æну-сон бæллиц… Хуыцау зæгъæд!

ДЖИОТЫ Екатеринæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.