ХУССАР ИРЫСТОНЫ ИУÆЙ-ИУ КУЛЬТУРОН БЫНТЫ ÆРМÆДЖЫТÆ

Хуссар Ирыстон хъæздыг у адæймагады историйы æндæр æмæ æндæр дугты цыртдзæвæнтæй æмæ дзурæг у Централон Кавказы, бæлвырддæрæй та ныртæккæ ныхас кæуыл цæуы, уыцы Хуссар Ирыстоны, ныры Паддзахад Аланийы историон нысаниуæгыл, кæцы мингай азты дæргъы уыдис рагдунеон цивилизацийы контактты æмæ æмархайды зонæ. Уый та бæлвырд цæуы бирæнымæц бæлвырдгæнæнтæй, куыд культурон бынты предметтæй – артефакттæй, афтæ ныгæнæн арæзтæдтæ æмæ цæрæнбынæттæй – æнæартефакттæй.

Нæ республикæйы территорийыл ис бирæ археологион æрмæджытæ, кæцытæ хауынц палеолитæй райдайгæйæ, культурон бынты цыртдзæвæнтæм. Нæй гæнæн аиуварсгæнæн ахæм фактæн дæр æмæ Кавказ, иумæйагæй сисгæйæ, кæй у хъæздыг материалон культурæйы цыртдзæвæнтæй этникон скондмæ гæсгæ.

Ацы хъуыддаджы стыр нысаниуæг ис зындгонд ахуыргонд, профессор В. П. Любины зонадон иртасæнтæн, (Санкт-Петербургæй), кæцы зонадон куыстытæ æххæст кодта Дзауы районы Къуайсамæ хæстæг бынæтты. 1955 азы Джоджорайы цæугæдоны рахисфарс Часавалы хохы рабæрæг кодта фондз  карстон лæгæты, цыран ис альшелон культурæйы рагон палеолитон цæрæнбынæтты фæд. Афтæмæй Кавказы фыццаг хатт рабæрæг сты альшелон дуджы адæмы бирæрæстæгон цæрæнбынаты баззайæццæгтæ. Уыцы дуг та хауд 700 мин азæй 120 мин азы рæстæгмæ. Уымæ гæсгæ фидарæй гæнæн ис зæгъæн, ныры Хуссар Ирыстон-Паддзахад Аланийы территорийыл палеолиты дуджы кæй уыдис адæймаджы равзæрды бынат. Ууыл дзурæг у уый дæр, æмæ «Къуыдар» лæгæты æртæ метры бацæугæйæ, кæй ссардæуыд, ам чи цард, ахæм иттæг рагон цæрæггоминиды дæндаг, кæцы æввахс лæууыд питекантроп кæнæ неандертайлагмæ. Уый та фадат дæтты, цæмæй Хуссар Ирыстоны территори бахаст æрцæуа, адæймаг йæ ныры хуыз кæм иста, ахæм бынатмæ. Уый уыдаид иу 35 мин азы размæ.

Ашелы дуджы цыртдзæвæнты баззайæццæгтæ ссардæуыд Знауыры районы –  Балта, Нагутни, Пичъиджын, Дзагъинайы хъæуты, Мæскуыйаг микрорайоны, Дзауы районы – Морго, Църу, Дочитыхъæу, Уанел, Рукъ, Цъон (Бубы лæгæт), Ленингоры районы – Монастер, Абреу, Дзукъатыхъæу, Гдулеты хъæуты, цыран адæймаджы цæрæнбынæтты фæдтæ зынынц рагполеолитон дугæй æрæгбронзæйы дугмæ.

Къуыдары лæгæтты, иумиагæй сисгæйæ, ссардæуыд 15 хуызæй фылдæр цæрæгойты стджыты 15 мин фрагментæй фылдæр. Уыдон сты лæгæты цæрæг æрсытæ, хъæддаг хуытæ, хъæддаг сæгътæ, лæгæты цæрæг стайтæ, сыкъафындзтæ, (носорогтæ), бизонтæ, фыртæ… Палеолитон адæймаджы царды сæйраг фæрæз уыд лæгæтыцæрæг арс.

Къуыдары лæгæтты ссарæггаг цæрæгойты баззайæццæгтæй иттæг ахсджиаг уыдис хъарм бынæтты цæрæг маймули-макакайы баззайæццæгтæ. Уый ам цардис 30-40 мин азы размæ. Ихдуджы рæстæджы скуынæг сты хъармуарзаг цæрæгойтæ (пылтæ, сыкъафындзтæ, маймулитæ, стайтæ æмæ æндæртæ, афтæ ма æндæр æмæ æндæр мыггаг зайæгойтæ дæр. Фæскавказы фыццаг хатт ссардæуыд сырх бирæгъы, лæгæтыцæрæг чысыл арсы æмæ рагзаманты цæрæг сæгъы стджытæ. Бынтон хæрзæрæджы, 2019 азы та Цхинвалы районы Къохаты хъæуы карьерæйы ссардæуыд æбæрæг цæрæгойы стыр стджытæ. Уыдоны мах аластам Мæскуымæ, Мæскуыйы палеонтологийы музеймæ, анализ сын саразыны тыххæй.

Цасдæр рæстæджы фæстæ банысангонд музейы æмæ Уæрæсейы зонæдты академийы палеонтологийы институты хатдзæгтæм гæсгæ уыцы стджытæ уыдысты диууæсиуон хъуынджын сыкъафындзы, кæцы цард 21 милуан азы размæ, Хуссар Ирыстоны нырыккон рельеф биноныг куы цыд, уæд. 1,8 милуан азы размæ сурзæххы æмвæзад фæдæл дæр æмæ баиу сты Сау æмæ Каспы денджызтæ. Сурзæхх уæвыдис ныры Сау денджызы бынаты, кæцы иу кодта Кавказы Хъырымы хæхтимæ. 21 милуан азæй 1,8 милуан азмæ климатон катаклизмæтæ ахъаз кодтой сурзæххы æмвæзад фæбæрзонддæр кæнынæн, цыран уыдис Хуссар Ирыстоны территори дæр, кæцыйы тектоникон змæлдтыты амплитудæ барст цæуы километртæй. Уый ирдæй разынд 1991 азы иттæг хъомысджын зæххæнкъуысты рæстæджы, кæцы ракодта бирæ удызиæнттæ æмæ пырхæнтæ. Æппæт зонæнтæм гæсгæ Зæххы историйы нырыккон этап райдыдта 2 милуан 588 мин азы размæ.

Æз, кæй зæгъын æй хъæуы, рæгъмæ нæ хæсдзынæн материалон культурæйы цыртдзæвæнты æппæт зонæнтæ, кæцытæ хауынц дурын æнусы культурæйы бынтæм, фæлæ мæ фæнды банысан кæнын, махмæ ацы дугæй тынг цъус æрмæджытæ, артефакттæ кæй ис.

Мах къорд хæттыты бахатыдыстæм Паддзахадон Эрмитажмæ, цæмæй Къуыдары лæгæтты кæй ссардæуыд, уыцы артефакттæн нын сæ чысыл хай уæддæр радтой, фæлæ сын ницы фæстиуæг уыдис.

Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ профессор В. П. Любимов, кæцы къахæн куыстытæ кодта банысангонд лæгæтты, æппæт æрмæджытæ дæр радта Паддзахадон Эрмитажмæ æмæ уый та, нæ хъуыдымæ гæсгæ, корректон æмæ этикон нæу Хуссар Ирыстонмæ ахасты, кæцыйы территорийыл уыдоны ссардæуыд.

Ныфс нæ ис, Паддзахадон Эрмитажы директор, академик М.Б. Пиотровский йæ хъусдард кæй аздахдзæн нæ куырдиатмæ æмæ нæ национ музейы коллекци кæй баххæст уыдзæн Къуыдаргомы лæгæтты ссарæггæгтæй. Афтæ куынæ уа, уæд та хæлд цæуынц «Археологион къахæггæгты дунеон регламентацийы принципты тыххæй» ЮНЕСКО-йы рекомендацитæ. Уыцы рекомендацитæй нæ фæнды цалдæры кой ракæнын: 1. Къахæн куыстыты рæстæджы ссаргæ предметтæ хъуамæ лæвæрд цæуой уыцы бæстæйы музейтæм, кæцыйы территорийыл уагъд цæуынц къахæн куыстытæ, уыцы бæстæйы культурæ, истори æмæ аивадæн характерон æххæст коллекци саразыны тыххæй. 2. Археологион иртасæнтæ разæнгард кæныны нысæнттæн археологтæн сæ куысты зонадон фæстиуджытæ ныммыхуыр кæныны фæстæ, сæ бон у къахæн куыстыты рæстæджы цы ссардтой, уыдоны дубликатты радтой, æрмæст ахæм ныхасæй, цæмæй бæлвырд рæстæджы фæстæ лæвæрд æрцæуой зонадон центртæм семæ зонгæ кæныны тыххæй.

Афтæ куынæ уа, уæд уыцы предметтæ хъуамæ раздæхт æрцæуой, кæй территорийыл сæ ссардæуыд, уыцы бæстæмæ. Афтæ, æмæ Хуссар Ирыстоны кæй ссардæуыд, уыцы предметтæ фæстæмæ здæхт хъуамæ æрцæуой Хуссар Ирыстонмæ.

Уый тыххæй, æвæццæгæн, фаг не сты РХИ-йы Культурæйы министрад æмæ Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты куырдиæттæ Паддзахадон Эрмитажы разамынадмæ, комкоммæ йæ директор М.Б. Пиотровскимæ. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, фарст скъуыддзаг кæнын хъæуы паддзахадон æмвæзадыл Уæрæсе æмæ Хуссар Ирыстоны ‘хсæн. Æмæ уый та æнæ нæ цытджын Президент Бибылты Анатоли Ильяйы фырты æххуысæй зын аскъуыддзаггæнæн уыдзæн. Ныфс нæ уыдзæнис.

Хуссар Ирыстоны территорийыл зындгонд сты мезолиты (12-7 мин азы размæ) дуджы æрмæджытæ дæр. Ахæмтæ ис Църуйы хъæу æмæ Джермугъы хохмæ хæстæг бынæтты.

Неолиты дугыл фæуд кæны адæймагады историйы иууыл дæргъвæтиндæр дуг – дурын æнусы дуг, кæцыйы зынгæ ивындзинæдтæ цыд хæдзарады, дургуыст кæныны техникæйы, уæрæхæй дзы пайда кодтой сыкъа æмæ стæгæй. Адæм сахуыр сты примитивон æлыг мигæнæнтæ аразын, райдыдтой зæхкуыст æмæ фосдарды куыст кæнын. Хуссар Ирыстоны ацы дуг æххæссы нæ эрæйы агъоммæ VI-IV мин-азтыл. Ацы дуджы цыртдзæвæнтæ зындгонд сты Джермугъы хохыл, Балта, Пичъиджын, Нагутни, Дзагъина, Цънелис, Калеты хъæуты, Цъонмæ хæстæг Бубы хохлæгæты. Ацы бынæтты ссардæуыд 10 минæй фылдæр дур æмæ кремнийæ арæзт дзаумæттæ.

Неолиты дуджы, нæ эрæйы агъоммæ V миназы фыццаг згъæр (æрхуыйæ) мигæнæнтæ куы фæзынд, уæд æй раивта энеолиты дуг, кæцы Хуссар Ирыстоны уæлдай тынгдæр райрæзт нæ эрæйы агъоммæ V-IV миназты.

Ацы дуджы цыртдзæвæнтæ фыццаг хатт  ссардæуыд 1944 азы Цхинвалæн цæгат-скæсæны ‘рдыгæй Згъудеры хъæумæ хæстæг. Уыцы дугмæ хауы Нацаргорайы обау дæр, кæцы ис Цхинвалæн хуссар-ныгуылæнæрдыгæй. Ацы обау у Кавказы иууыл рагондæр цыртдзæвæнтæй сæ иу.

Энеолиты дуджы цымыдисон цыртдзæвæн у Кулбакебы обау, кæцы ис Цхинвалæн скæсæнæрдыгæй Присы хъæумæ хæстæг. Ам фыццаг хатт ссардæуыд æлыгæй конд хæсгæ мигæнæнæвæрæнтæ къонайæн. Ахæмтæ ма ссардæуыд Нацаргорайы обауы дæр. Ацы районы ма рабæрæг куро-аракскы культурæйы цыртдзæвæн æмæ уый дæр хауы энеолиты дугмæ. Ацы дугмæ хауынц Мæсыгуат, Цъон (Бубы лæгæт), Дзагъина, Ожора, Додот, Дампалет, Горет, Цъинагар, Дзукъаты-хъæу, Хъанчаветы хъæутæм хæстæг ссаргæ æрмæджытæ дæр. Цы артефакттæ бафтыд къухты, уыдонмæ гæсгæ сбæлвырдгæнæн ис, кæй рæзтис керамикон кондад, ис металлургийы фæзынды бæрджытæ, фæзындысты æрхуыйæ предметтæ – кусæнгæрзтæ, хæцæнгæрзтæ, инструменттæ, фыццаг куынцгæмттæ, кæцытæ сыгъдысты дымгæйы руаджы. Æрхъуыдычындæуыд цалх дæр. Цыд хъуджджыты, фысты, хуыты, бæхты, сæгъты æрцахуыр кæныны процесс.

Ахсджиаг этапыл нымад цæуы æрхуыйæ бронзæмæ рахизын. Уый нысан кодта бронзæйон æнусы райдиан. Уæд фæзынд металлурги. Бронзæйон æнус æххæссы, сæйраджыдæр, нæ эрæйы агъоммæ III æмæ II миназтыл. Уыимæ дих кæны рагæнус, астæуккаг æмæ æрæгæнусыл. Рагæнусон бронзæ Хуссар Ирыстоны разынд Цхинвалмæ хæстæг бынæтты Згъудер, Нацаргора, Кулбакеб, Молозаны (Цхинвалы район), Дзагъина, Нул, Сачъре (Знауыры район), Иалбуз (Ленингоры район). 1988 азы Монастъеры зындгонд аргъуанон комплексмæ хæстæг ссардæуыд ацы дугæй дыууæ ингæны. Уыцы рæстæгмæ хауынц Гуфта, Терегуан, Ожора æмæ Хъорнисы хъæутæм хæстæг ссаргæ æрмæджытæ дæр.

Нæ эрæйы агъоммæ II миназы фыццаг æмбисы æмæ йе ‘мбисы кæронмæ уыд астæуккаг бронзæйы дуг. Уæд Хуссар Ирыстоны территорийыл фæзындысты згъæркуыстгæнæн центртæ. Дзау, Цхинвал, Знауыр æмæ Ленингоры районты рабæрæг сты рагон згъæртайынгæнæн пецты баззайæццæгтæ, уæлдайдæр та Дзриа, Дочитыхъæу æмæ Къуайсайы горæтмæ хæстæг.

Ирон адæмы рагфыдæлтæ кæмæ хаудысты, уыцы индоевропæйаг æмиуад ныддихтæ бронзæйон рагæнусы. Цы ариаг (кæнæ индоирайнаг) æмиуад дзы рахицæн, уый астæуккаг бронзæйон æнусы (кæцы уæвыд иу мин азы бæрц), адих дыууæ къабазыл – ирайнаг æмæ индийаг. Бронзæйон æрæгæнусы æмæ æфсæйнаг рагæнусы ирайнаг æмиуад дæр ныддихтæ æмæ хицæнтæй рæзын райдыдтой рагон ирайнаг адæмтæ, уыдоны нымæцы нæ рагон фыдæлтæ хъобайнæгтæ æмæ  тлийæгтæ дæр. Ацы дуджы цыртдзæвæнтæ рабæрæг сты Нул, Куасатал, Нацаргора, Аунеу, Прис, Цъунар, Принеу, Мугут, Тли, Бузала, Стырфæз, Аргвиц, Куртайы хъæутæм хæстæг, афтæ ма Цхинвалы раздæры дзидзайы комбинаты кæрты.

Нæ эрæйы агъоммæ II миназы дыккаг æмбисы Хуссар Ирыстоны территорийыл цæрæг знæмтæ схызтысты социалон-политикон организацийы уæлдæр формæмæ-рагæхсæнадон цардæвæрдмæ. Нæ эрæйы агъоммæ II миназы кæрон – 1 миназы райдианы згъæртайынгæнджытæ-металлургтæ хицæн кæнын райдыдтой фосдарæг хæдзарадтæй. Райдыдта адæймаджы историйы ног  дуг – æфсæддон демократийы æмæ Фæскавказы фыццаг къласон æхсæнадтæ аразынæн бындуртæ аразыны дуг, патриархалон цагъарад фæзыныны дуг. Нæ эрæйы агъоммæ II миназы дыккаг æмбисы кæронмæ та пайда кæнын райдыдтой ног хомысæй – æфсæйнагæй, кæцыйæн стыр нысаниуæг уыдис æрмæст Хуссар Ирыстоны территорийыл нæ, фæлæ æппæт Кавказы чи цардысты, уыцы знæмты хæдзарадон архайд.

Хуссар Ирыстоны территори рагброн-зæйон дуджы хауд «хъобайнаг-тлийаг металлургион провинцимæ». Ам дидинæг æфтыдта хъæздыг культурæ, кæцы пайда кодта æрмæст бынæттон, централон-кавказаг згъæртæй нæ, кæцыты бындурыл разæууæлтæ арæзт цыдис металлургион кондады хъомысджын рæзтмæ, фæлæ ма æмарæн культурон регионты æрмæджытæй дæр. Нæ эрæйы агъоммæ 1 миназы Кавказ ссис Европæйы згъæркуысткæнынады егъаудæр артдзæстытæй сæ иу.

Кавказы ивгъуыды тыххæй антикон ли-тературæйы кадавар зонæнтæ дæр ноджы стырдæр кæнынц археологион характеры æрмæджытæн сæ нысаниуæг. Растдæр нын материалон культурæйы цыртдзæ-вæнтæ фадат дæттынц рагон хохæгты царды сусæгдзинæдтæ раргом кæнынæн, ацы хæхбæсты истори бæлвырддæр кæнынæн.

Нæ эрæйы агъоммæ 1 мин аз уыд ахсджиаг этап, историон дуг, бронзæйон æнусы куы раивта   æфсæйнаг æнус, йæ кæронмæ куы цыд незаманты дуг, фыццаг паддзахадон иугæндты та куы ивынц мыггагон цардуаг.

Фæскавказы, æмæ Кавказы территорийыл æнæхъæнæй дæр уыцы рæстæджы цардысты материалон культурæйы бæрæг, хæдхуыз формæтæ хæсджытæ. Уыцы культурæтæй хицæн кæны хъобайнаг-тлийаг, кæцы фæзынд æмæ рæзт, сæйраджыдæр, Централон Кавказы хæххон районты (йæ цæгат æмæ хуссар фæрстæ). Уый фæзынд, зæгъæн ис, бронзæйон æнусы кæрон – нæ эрæйы агъоммæ II мин азы кæрон æмæ аххæссыд нæ эрæйы агъоммæ IVæнусмæ.

Кæй зæгъын æй хъæуы, иу уацы нæй гæнæн æрдзурын Хуссар Ирыстоны бронзæйон æнусы дугыл, фæлæ æнæзæгъгæ нæй профессор Тъехты Баграты ныхæстæ, зæгъгæ «мин азты дæргъы нæ уыдис ахæм рæстæджытæ æмæ Кавказы территорийыл, уæлдайдæр та йæ Централон хайы, ма уыдаиккой индоевропæйæгты æмæ ирайнагæвзагон традици хæссæг ирæтты цæрæн бынæттæ… кæцытæ æндæр æмæ æндæр бæрцтæй бахъахъхъæдтой сæ этникон хиæдтæ…»

Нæ эрæйы агъоммæ II миназы дыккаг æмбисы æмæ нæ эрæйы агъоммæ I мин азы фыццаг æмбисы Кавказы централон хайæн йæ цæгат æмæ хуссар фæрсты æвзæрдис æмæ рæзтис уыдонæн сæ материалон æмæ духовон культурæ, кæцы зындгонд у ахæм номæй, куыд хъобайнаг культурæ, Цæгат Ирыстоны Хъобаны хъæуы номмæ гæсгæ, цыран фыццаг хатт рабæрæг сты ацы культурæйы ортефакттæ. Фæлæ ам гæнæн ис уыимæ не сразы уæвын, уымæн æмæ ацы культурæйы цыртдзæвæнтæ сты æгас Централон Кавказы æмæ ма Тлийы уæлмæрды рагбронзæйы дуджы æрмæджытæ хынцгæйæ, нымайæн ис афтæ æмæ дзурын хъæуы хъобайнаг нæ, фæлæ хъобайнагтлийаг археологион культурæйыл, кæд нæ коллегæтæй иуæй-иутæ уыимæ разы не сты, уæддæр. Ацы культурæ, Тъехты Баграты хъуыдымæ гæсгæ у уыцы индо-ирайнаг  знæмты, кæцытæ баззадысты æмæ æрбынат кодтой Централон Кавказы, Раззаг Азийы ‘рдæм массон æгъдауæй куы цыдысты, уый фæстæ.

Æппæт бæрæггæнæнтæм гæсгæ дæр ирон адæм сты централон-кавказаг этно-культурон æмиуад æмæ хъобайнаг-тлийаг культурæ аразджыты æххæстбарджын бындартæ, афтæ ма сæ удварнон культурон традици дарддæргæнджытæ, кæд зын сразыуæвæн у æвзагон традицийы тыххæй хъуыдыимæ, уæддæр. Растдæр индо-ирайнæгтæ, бæлвырддæрæй та хъобайнæгтæ æмæ тлийæгтæн сæ бон бацис сæ фыдæл–ты материалон æмæ удварнон культурæйы бирæ хиæдтæ бахъахъхъæнын æмæ сæ сæ инфильтрон фæстагæттæм – ирæттæм, Кавказы индоевропæйаг æмæ ирайнаг эт–нокультурон традицитæ дарддæргæн-джытæм адæттын.

Кæронбæттæны мæ фæнды иу фæндиаг зæгъын.

Тъехты Баграт, саргъгæнæн кæмæн нæй, ахæм стыр бавæрд кæй бахаста Ирыстоны рагон историйы бирæ фарстатæ раргом кæ-ыны хъуыддагмæ, æппæт йæ цард зонадæн лæггад кæнынæн ратгæйæ, уымæ гæсгæ иттæг раст уаид, йæ ном лæвæрд куы рцæуид нæ национ музейæн. Ахæм практикæйæ пайда кæнынц нæ алыварс бæстæтæ. Уый уаид нæ зындгонд æхсæнадон æмæ политикон архайæг, зонадон дунейы зындгонд иртасæджы лæггæдтæ банымайын. Æмæ кæд ацы фарст æвæрццагæй аскъуыддзаг уа, уæд музей хуындзæн Тъехты Баграты номыл Паддзахад Аланийы Национ музей.

ГАГЛОЙТЫ Роберт, археолог,

Уанеты Захары номыл Хуссар Ирыстоны

зонадон-иртасæн институты директор,

 РХИ-йы зонæдты сгуыхт архайæг