3-æм июны Уанеты Захары номыл Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты уагъд æрцыд юбилейон зонадон конференци зынгæ ахуыргонд-лингвист, топономист, æмæ бирæ зонадон куыстыты автор, Хуссар Ирыстоны Топономи»-йы дзырдуат саразыны инициатор Цхуырбаты Замирæ Дмитрийы чызджы райгуырдыл 85-азы сæххæсты цытæн.

Мадзалмæ æрбацыдысты ахуыргонды чызг Хъораты Заринæ, РХИ-йы Культурæйы министр Остъаты Мадинæ, Ахуырад æмæ зонады министр Гаглойты Элиса, ХИПУ-йы минæвæрттæ, сæ сæргъ уагдоны ректор Тедеты Вадим, афтæмæй,  сфæлдыстадон интеллигенци, цæгатирыстойнаг уазджытæ, Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты кусджытæ.

Мадзалы райдианы зонад-иртасæн институты директор Гаглойты Роберт раарфæ кодта æрæмбырдуæвджытæн конференцийы хайад райсынмæ кæй æрбацыдысты, уый тыххæй. «Замирæ Димитры чызг йæ фæстæ ныууагъта ирд фæд  куыд зынгæ ахуыргонд æмæ куыд тынг хæларзæрдæ адæймаг, афтæ дæр. Уый уыд иттæг хорз адæймаг. Мах æй арæх æрымысæм æрмæст уый тыххæй нæ, æмæ зонадон архайды йæ куыстытæн ис ахсджиаг нысаниуæг, фæлæ ма уый тыххæй дæр æмæ кæдфæнды дæр цæттæ кæй уыд тыхст адæймаджы фарсмæ балæууынмæ», – загъта Гаглойты Роберт.

Зонадон конференцийы цымыдисон докладтæ бакастысты цæгатирыстойнаг уазджытæ историон зондæты доктор, Цæгат Ирыстоны истори æмæ архелогийы институты хистæр зонадон кусæг Сланты А. æмæ Цæгат Ирыстоны истори æмæ археологийы институты хистæр зонадон кусæг Мамиаты М.

Мамиаты М. доклады темæ уыд «Аланские антропонимы в хронике «Юань-Ши»: «Юань-Ши» у Китайы къухдариуæггæнæг монгойлаг династи Юаны официалон хроникæ. Ацы ран æмбæлæм иууыл фылдæр алайнаг сæрмагонд нæмттыл, кæцыты номхыгъд гæнæн ис баххæст кæнын антропонимион æрмæджытæй, кæцытæ сты алайнаг æлдæрттæ кæрæдзимæ цы фыстæджытæ фыстой, уым. Уыдон уыдысты династи Юань, Тимуры монгойлаг императоры пекинаг гвардийы. Юань Шийы хроникæйы æргъад ис уый мидæг æмæ уым кæй сты алайнаг аристократты уыцы иурæстæджы цалдæр фæлтæрты нæмттæ, кæцытæ службæ кæнынмæ бацыдысты монгойлаг императортæм. Зындгонд куыд у, уымæ гæсгæ фыццаг хатт монголтæ алантимæ сæмбæлдысты 1222 азы. 1238 азы æрбабырсты рæстæджы фесæфтой æппæт фæзбынат территоритæ æмæ алайнаг паддзахады сæйраг го-рæт Магасы. Фæлæ, миназон хæстон культурæйæн уыд йæхи нысаниуæг стыр адæймагон амæттæгты æмæ егъау территоритæ фесафгæйæ, Алани уыд иунæг ахæм паддзахад, кæцы бахъахъхъæдта йæ суверенитет йæ территорийы хæххон хайы монгойлаг империйы æрхъула-йы. Монголтæ стыр аргъ кодтой сæ ныхмæлæуджытæн æмæ  13-æм æнусы 50-æм азты раздæр Аланийы ныхмæ хæстон компанийы къухдариуæггæн-джытæй иу стыр хан Муке йæхи-мæ империйы службæ кæнын-мæ хонын райдыдта алайнаг аристократты. Алантæ кæнæ ястæ, кæцыты монголтæ хуыдтой асудтæ, бацыдысты императорон гвардийы скондмæ æмæ, сын уыд стыр нысаниуæг Хуссар Китайы бацахсыны хъуыддаджы.

Юань Шийы хроникæйы хъахъхъæд æрцыдысты 38 алайнаг аристократы нæмттæ. Монгойлаг династийы ис алайнаг æфсæддон къухдариуæггæнджыты номхыгъд æмæ дзы фыст ис сæ хъайтардзинæдты тыххæй дæр. Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ, ном Атачи æмхуызон у ном Аддакимæ – Ныгуылæн Европæйы алайнаг паддзах. Епископ Пилигрим комкоммæ дзуры, зæгъгæ, Китайы хæларзæрдæ чырыстойнæгтæ хуыйнынц алантæ.

Бирæ азты дæргъы тугкалæн хæсты фæстæ састы бынаты баззад Юань палайы импери. Фæстаг монгойлаг император Пекинæй ацыд стыр ханты столицæ Каракуммæ, йемæ уыд асудты гвардион къорд, афтæмæй. Уыдон æрцардысты мидæггагон Монголийы скæсæн хайы, цыран хайад истой Миньы империйы æмæ ныгуылæйнаг монголты ныхмæ хæстыты æмæ 17 æнусы райдианмæ сассимиляци кодтой. Империйы службæ кæнгæйæ, монгойлаг элитæимæ интеграци кæнгæйæ, асудтæ, кæй зæгъын æй хъæуы, куыд-фæстагмæ райстой егъау монгойлаг паддзахады æвзаг æмæ культурæйы элементтæ.

Сланты А. доклады темæ: «Къударгом (этнографическое исследование)». «Георгафион уавæр æмæ хæдзарадон архайд у Ирыстоны историон къабæзтæй сæ иу. Къуыдаргомы æхсæ-нады ис цыппар комы: Къуыдаргомы ком (цæугæдон Джоджорайы дæлвæз), Цъон (Эрцойы цад æмæ цæугæдон Хъвирилайы дæлвæз), Пацъагом (цæугæдон Пацайы дæлвæз), Чеселт (цæугæдон Чеселтдоны дæлвæз).  Къуыдаргом хицæн кæны карз зымæгтæй. Уæлдай фылдæр мит ныууары Чеселтгомы. Йæ бæрзæнд вæййы 5-6 метры, уымæ гæсгæ-иу бынæттон цæрджыты бахъуыд миты тъунелтæ саразын. Къуыдаргомы мыггæтæй сæ фылдæр сæхи нымайынц сыхаг Туалгомæй, Мамысоны комы Тибы хъæуæй рацæугæтæ. Дзыхæйдзургæ историйы æхсæнадмæ гæсгæ, Къуыдаргомы фыццаг æрцардысты Гуылартæ – Гуылары цыппар фырты Коцой, Теблой, Зассе æмæ Хуыга  Тибæй рацæугæтæ. Уыдон систы Коцойты, Теблойты, Зассеты æмæ Хуыгаты мыггаджы равзæрæн. Коцойы цæуæт адих сты цалдæр мыггагыл йæ фырттæ æмæ уыдоны фыртты нæмттæм гæсгæ. Афтæмæй Гуыларты кланы ис 10 мыгга-джы: Коцойтæ, Теблойтæ, Зассетæ, Хуыгатæ, Диакъонтæ, Бæззатæ, Нартыхтæ, Нанитæ, Къуылыхтæ, Слантæ. Тибæй рацæугæтæй сты Багатæ, Мамысонтæй – Хъæцмæзтæ. Ам ма æрцардысты Алагиры комæй рацæугæтæ Биазыртæ дæр. Уыдон дæр куыдфæстагмæ фæфылдæр сты æмæ æрцардысты алы хъæуты.

1926 азы сфыстмæ гæсгæ Къуыдаргомы уыд цалдæр хъæусоветы: Къуыдаргом (26 хъæуы) 3081 адæймаджы; Хъемултайы (14 хъæуы) 1931 адæймаджы; Чеселтгомы (9 хъæуы) 721 адæймаджы; Цъон-Ерцойы (9 хъæуы) 1366 адæймаджы; Теделеты (7 хъæуы) 1148 адæймаджы. Ома, 8 мин адæймаджы, кæцытæ цардысты 65 хъæуы».

Профессор Битарты Зоя: «Цхуырбаты Замирæйы тыххæй адæймаг куы дзура, уæд хъуамæ арф ныхъуыды кæна. Уы-мæн æмæ ахæм адæймæгтæ, ахæм зонадон кусджытæ, ахæм æмгæрттæ абон тынг стæм сты. Уый йе ‘ппæт царды архайдта хорз саразыныл йæ алыварс цы адæм уыд, уыдонæн. Нæ барста мæнг ныхас, æнæуаг митæ. Уый куыд адæймаг æмæ куыд зонадон кусæг, афтæ йын Хуссар Ирыстоны дæр æмæ Цæгаты дæр йæ фарсмæ кæй æрæвæрон, ахæм дзы нæй. Уыд тынг æфсæрмыгæнаг. Никуы хъуыды кæнын, æмæ уый диссаджы чиныг рауагъта æмæ искуы йæхицæй раппæлыдаид. Æз декан куы уыдтæн, уæд мæ тынг фæндыд, цæмæй куыстаид студенттимæ æмæ йæ фæхуыдтон уæлдæр ахуырадон уагдонмæ. Уæдмæ уый 10 азы бæрц цыдис кæмттæм, æмæ æрæмбырд кодта егъау æрмæг. Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты кусгæйæ райдыдта æмбарын-гæнæн дзырдуат аразын. Замирæ йæхæдæг уыд дыккаг томы редактор. Уый кæд уырыссаг филологи каст фæци, йæ дæсныйадмæ гæсгæ уырыссаг æвзаджы дæсны уыд, уæддæр ирон æвзаг зыдта иттæг хорз. Никуы хъуыды кæнын, æмæ йæм искуы исчи исты фарста радта æмæ йын ма сдзуапп кодтаид. Хъуыдыджын адæймаг, ирон адæмыл, æвзагыл тынг чи тыхст, ахæм. Иу ахæмы рауагъта чиныг «Топонимы Южной Осетии в грузинских источниках». Ацы чиныг иу æртæ азы фæци Тбилисы. Нæ йын æй мыхуыр кодтой. Уæд уый суанг Мæскуымæ дæр ныхæццæ, уым анамастикайыл чи куыста иу ахæм адæймаг Никонов æрцыд Тбилисмæ, æмæ сын æй рауадзын кодта, фæлæ дзы уæддæр бирæ фæивтой, афтæмæй. Цхуырбаты Замирæ уыд стыр курдиаты хицау».

Дзиццойты Юри: «Абон мах нысан кæнæм зынгæ ирон ахуыргонд Цхуырбаты Замирæйы 85-азы юбилей. Уый стыр куыст бакодта ирон зонады. Бирæ фæрацу-бацу кодта экспедициты канд Хуссар Ирыстоны нæ, фæлæ Рацъы зæххыл, Картлийы дæр бирæ фембырд кодта æрмæг ирон топонимийы фæдыл.

Ирон мыггæгтæй чи сгуырдзиаг ис, уыдоны тыххæй дæр бирæ æрмæг æрæмбырд кодта æмæ сæ ныммыхуыр кодта. Уымæй дарддæр ма уый бирæ фæкуыста ирон синтаксисыл, ис ын ныммыхуыргонд куыстытæ æмæ йын сæ хъæуы æрбамбырд кæнын æмæ сæ иу чиныгæй рауадзын. Уый цæвиттойнаг уыдзæн кæстæртæн. Гуырдзы нын рухс æмæ газы блокадæ куы сарæзтой, уæд куыстой æмбарынгæнæн дзырдуаты дыккаг томыл. Хъуыды йæ кæнын, уазал зымæджы дæр-иу æрбацыд институтмæ йæхиуыл-иу хъарм дарæс скодта, афтæмæй. Ахæм зын уавæрты йæ хъуыддаг кæронмæ акодта, æмæ дыккаг том рацыд 2010 азы. Æвæццæгæн,  зыдта йæ мæлæты хабар, æмæ мын мæхи дæр бафæдзæхста, ди-ректоры дæр æмæ йæ чызджы дæр, зæгъгæ, Юримæ бахатут, цæмæй хъуыддаг кæронмæ акæна æмæ мæнæ ныртæккæ кусын æртыккаг томыл».

Бигъуылаты Ирæ: «Цхуырбаты Замирæ уыд æцæг ахуыргонд. Уый-иу алкæмæй раздæр æрбацыд институтмæ æмæ-иу алкæмæй фæстæдæр ацыд. Цы арæзта, уый арæзта цæсгомджынæй, æппæтæй дæр йæ уд лæвæдта зонадæн. Уый ныууагъта диссаджы карточкæтæ, топонимон карточкæтæ æмæ хæсты рæстæджы æппынæдзух маст кодта, куыдта, зæгъгæ, цы бауыдзысты мæ карточкæтæ. Уæд-иу ын загътон, зæгъын, адæм сæ сывæллæттыл тыхсынц, ды та дæ карточкæтыл. Уый-иу мын сдзуапп кодта, зæгъгæ, мæ карточкæтæ мæ сывæллæттæ сты. Карточкæтæ бахаудтой хорз адæймаджы, Дзиццойты Юрийы къухтæм, æмæ сæ уый сарæзта чингуытæ. Уый рауагъта «Топонимия Южной Осетии»-йы дыууæ томы. Дзиццойты Юри сыл бакуыста ноджы, æмæ сæ радта нæ институтæн. Замирæ бирæ уарзта æвзонг фæлтæры, æппæт тыхтæй дæр архайдта уыдонæн йæ зонындзинæдтæ бацамоныныл. Искæйы зонадон куыстытыл тынг цин кодта. Диссаджы адæймаг уыд».

Хъороты Заринæ, Замирæйы чызг: «Мæ мад уыд йæ радтæг адæмы æцæг патриот, тынг уарзта йæ Ирыстоны. Уый Ирыстоны цæгат æмæ хуссарыл никуы дих кодта. Мæ мад-иу экспедициты баззад мæйгæйтты дæр. Мах дæр-иу бирæ хатт йемæ акодта. Уый æмбырд кодта æрмæг Хуссар Ирыстоны топонимийы тыххæй. Мæ мад у иунæг топономист Хуссар Ирыстоны. Йæ куыстыты фæстиуæг уыд йæ чиныг «Топонмия Южной Осетии», кæцы мыхуыры рацыд  70-æм азты кæрон Гуырдзыстоны стыр цæлхдурты фæстæ. Уымæн æмæ ацы чиныджы бæлвырдæй æвдыст цæуы ирæттæ Хуссар Ирыстоны кæй цæрынц рагæй фæстæмæ, æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, уый нæ фæцыд гуырдзиæгты зæрдæмæ. Мæ мад уыд тынг уарзæгой адæймаг, тынг хорз мад.  Уый мын балæвар кодта стыр уарзондзинад, хъармдзинад æмæ хъусдард».

Юбилейон зонадон конференцийы ма докладтæ бакастысты профессор Битарты Зоя – «Майрæмбон – Параскъеви – Пятница», ХИЗИИ-йы æвзаджы хайады зонадон кусæг Пæррæстаты Эльдæ – «Скифаг нæлгоймæгты нæмттæ Инна, Римма æмæ Пинна», Коцты Къоста – «Скифская Гестия 25 столетия спустя», ХИЗИИ-йы истори æмæ этнологийы хайады хистæр зонадон кусæг Тедеты Л. – «Рагон ирон дамгъæ (тамга) ирон традицион культурæйы».

Джиоты Екатеринæ

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.