«Зæххыл рæстагон хæст куы цыд, уæд дзы ирон фыссæг дæр хæцыд»

Æвæццæгæн, куыд Уæрæсейы Федерацийы, афтæ Хуссар Ирыстоны дæр иууыл фылдæр бæрæгбонон мадзæлттæ уагъд æрцæуы Стыр Уæлахизы цытæн. Уымæн æмæ Стыр Фыдыбæстæйон хæсты советон адæмы фæндвидардзинад, быхсындзинад æмæ хъайтардзинадæн саргъгæнæн дæр нæй. 2015 азы Стыр Уæлахизы бæрæгбоны цытæн фыццаг хатт цы акци «Æнæмæлгæ полк» уагъд æрцыд, уый суыдзæн традицион, уымæн æмæ ныртæккæйы змæст рæстæджы фашизм иуæй-иу бæстæты йæ сæр фæстæмæ куы сдардта æмæ истори зыгъуыммæ кæнынмæ куы æрхъавыдысты, уæд хъуыд раст æмæ æвæстиат мадзæлттæ райсын æмæ, номхуындæй, ацы акцийы руаджы Уæрæсейы адæм фенын кодтой фашизмыл фæуæлахизмæ сæ иууыл стырдæр хайбавæрды тыххæй.

Хуссар Ирыстоны ахæм уагдон нæ баззад, ацы нысаниуæгджын боны цытæн цытджын мадзæлттæ уагъд кæм не ’рцыдысты. Кæд 9-æм майæ къуырийы бæрц рацыд, уæддæр абоны онг дæр нырма уагъд цæуынц бæрæгбонон мадзæлттæ. Стыр Уæлахизы цытæн 12-æм майы иу ахæм мадзал уагъд æрцыд нæ горæты Æвзæнгты республикон библиотекæйы 6-æм астæуккаг скъолайы ахуыргæнинæгты хайадистæй сæ ахуыргæнджытæ Дыгъуызты Лианæ, Козаты Маринæ, Пухаты Аренайы æмæ хореографийы ахуыргæнæг Асаты Николайы сæргълæудæй. Цымыдисон мадзалмæ æрбамбырд бирæ адæм — Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ветернатæ Нарыкъаты Любæ, Уалыты Лидæ, Дзеранты Шота, поэт Бахъаты Нугзар, РХИ-йы Культурæйы министры хæдивæг Дзеранты Джульеттæ, ацы министрады библиотекæты куысты фæдыл сæйраг специалист Дриаты Нателæ, нæ горæты Сывæллæтты библиотекæйы директор Джиоты Аллæ, Абайты Васойы хæдзар-музейы директор Плиты Юзæ, ахуыргæнинæгты ныййарджытæ æмæ æндæртæ.

Стыр Уæлахизы цытæн иннæ мадзæлттæм абаргæйæ ацы мадзал уыд уæлдай цымыдисондæр æмæ æнахуырдæр. Цымыдисон æмæ æнахуыр уый тыххæй уыд, æмæ иннæ бæрæгбонон мадзæлттæ кæд баст уыдысты иумиагæй хæсты ветерантимæ, уæд ацы цытджын мадзал та сорганизаци кодтой, Стыр Фыдыбæстæйон хæстмæ ирон фысджытæй чи ацыд æмæ сæ фæстæмæ сæрæгасæй чи нæ уал æрыздæхт, уыдоны цытæн. Мадзал бацæуæн ныхасæй байгом кодта Æвзæнгты республикон библиотекæйы директор Тъотъоты Ленæ. Уый раарфæ кодта йæ уазджытæн Стыр Уæлахизы цытæн æмæ сын бузныг загъта, сæ мадзалмæ кæй æрбацыдысты, уый тыххæй. Æрдзырдта ацы нысаниуæгджын боны тыххæй дæр.

Уый фæстæ 10-æм къласы ахуыргæнинаг Кокойты Аннæ бакаст Плиты Грисы æмдзæвгæйы рæнхъытæ: «Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар, Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн: Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, — Циу цард æнæ сымах? — ингæн». 10-æм къласы ахуыргæнинаг Хуыгаты Азæмæт та загъта: «71 азы размæ æрлæууыд дунейы иууыл Стырдæр Уæлахизы бон. Ацы бон у æппæты ахсджиадæр бон, махæй никуы уыдзæн рох. Цасфæнды рæстæг куы рацæуа, уæддæр ацы бæрæгбон нысан цæудзæн куыд иууыл уарзондæр æмæ зæрдæмæхъаргæдæр бæрæгбон, афтæ. Чысыл хайбавæрд нæ бахастой ацы Уæлахизмæ Ирыстоны хъæбатыр фæсивæд дæр. Фыдæлтæй баззад ирон адæмæн: фæдисы хъæр фæцыд, уæд фæдисы фæстейæ ма баззайын. Æхсар æмæ лæджыхъæд ирон лæгæн йæ удварны сты. Иры дзыллæ та ногæй райста йæ фыдæлты тохы лозунг: «Кæнæ сæрибар, кæнæ та — мæлæт». Ивылдысты Иры сахъгуырд фæсивæд æмæ хæсты лæгдзинæдтæ æвдыстой. 1944 азы газет «Правда» фыста: «Фыдыбæстæйон хæсты азты, Ирыстоны хъæбатыр фырттæ немыцаг фашистты ныхмæ тохы равдыстой цæвиттойнаг лæгдзинад æмæ хъæбатырдзинад».

1944 азы 1-æм июнмæ ирон инæлартæ, салдаттæ æмæ афицертæй 4119 хорзæхджын æрцыдысты алыгъуызон ордентæ æмæ майдантæй. Мæлæтдзаг хæсты стыр зиæнттæ æрцыд ирон нывæфтыд литературæйыл дæр. Хæсты быдырмæ фæцыдысты 81 фыссæджы, уыдонæй ма фæстæмæ æрыздæхт 30 адæймаджы, 51 та æнустæм баззадысты хæсты быдыры. Фыдыбæстæйон хæст тынг бандæвта ирон литературæйы размæцыдыл. Æмткæй, ирон фысджытæй хæсты быдыры чи баззад, уыдонæн сæ хистæр Гутнаты Хъанымæтыл цыд æрмæстдæр 36 азы æмæ се ’ппæты кæстæртæ Елехъоты Мурат æмæ Хъаманты Георыл та — æрмæстдæр 17-гай азтæ. Ходты Хазби æмæ Æлборты Хъазмæхæмæтыл — 19-гай азтæ, Баситы Дзамболатыл — 20 азы, Хæмыцаты Георгийыл — 21 азы, Цоциты Герсан æмæ Калоты Хазбийыл — 22-гай азтæ, Тъехты Барисыл — 23 азы, Кочысаты Мухарбегыл — 24 азы, Бесати Амырхан æмæ Плиты Зауырыл — 25-гай азтæ, Наниты Уасойыл — 33 азы.

Ацы фысджытæй ахуыргæнинæгтæ зонгæ сты æрмæстдæр Калоты Хазби æмæ Кочысаты Мухарбеджы сфæлдыстадимæ, иннæты хъусгæ дæр никуы фæкодтой. Æмæ ныр æдзард фысджыты сфæлдыстадимæ куы базонгæ сты, уæд сæм стыр цымыдисдзинад сæвзæрд æмæ сын райзæрдæйæ кастысты се ’мдзæвгæты рæнхъытæ. Банысан кæнын хъæуы уый дæр, æмæ экраныл æвдыст кæй цыдысты фысджыты нывтæ, нывты бынмæ та фыст уыдысты, кæуыл дзы цас азы цыд, ома, кæд райгуырд æмæ кæд амард, уый. Ацы æвзонг курдиатджын адæймæгты нывтæм кæсгæйæ залы æрæмбырдуæвджытæй иуæй-иуты цæсгæмттыл æруадысты судзгæ цæссыгтæ, афтæ æвзонгæй сæ цард нывондæн кæй æрхастой, уый тыххæй. Æвæдза, хæсты быдыры цы 51 фыссæджы баззадысты, уыдон фæстæмæ куы æрыздæхтаиккой, уæд сæ сисы бырынчъытæй цас пайда æрхастаиккой сæ радтæг адæмæн, сæ Ирыстонæн, ууыл хъуыды кæнгæйæ, зæрдæ нырхæндæг.

Банысан кæнын ма мæ фæнды уый дæр, æмæ ацы мадзалы хайад кæй райстой нæ горæты 6-æм астæуккаг скъолайы 5-æм «а», 8-æм «а» æмæ 10-æм «в» кълæсты ахуыргæнинæгтæ. Уæлдай æхсызгондæр та уый уыдис, æмæ сæ нымæц кæй уыд 50 ахуыргæнинаджы бæрц. Уыдонæй алчидæр бакаст ацы æдзард фысджыты æмдзæвгæты рæнхъытæй. Уый сын фæахъаз уыдзæн фидæны мадæлон æвзагæн уæлдай тынгдæр кад кæнынæн.

Мадзалы организаторы ныхæстæм гæсгæ фæнд кæнынц иннæ æдзард фысджыты бæрæггæнæнтæ дæр æрæмбырд кæнын æмæ сын фидæны Уæлахизы боны цытæн ахæм мадзалы сæ нæмттæ æрæмысын. Рагон философтæй сæ иу афтæ загъта, хæсты, дам, чи байсæфы, уыцы æрыгон фæлтæр у, мæнæ афæдзæй уалдзæг куыд ацух кæнай, уыйау. Æнæ уалдзæгæй та ма фæззæджы цæй бæркадмæ æнхъæлмæ кæсæн ис? Ацы хъуыды арф æвæрд у Калоты Хазбийы æмдзæвгæ «Дидинæг федтон»-ы. «Дидинæг федтон æз иу саст бæласыл. Дидинæгау мæм æркасти мæ цард». Калоты Хазби хъæбатырæй фæмард 1943 азы 8-æм июлы, Курскы сырхзынг къæлæт кæй хуыдтой, уыцы ран знæгтимæ æвирхъау тохы басыгъд танк Т-34-йы мидæг. Иу мæйы фæстæ йыл сæххæст уыдаид 22 азы. Уыцы азты Хæмыцаты Георги та йе ’мдзæвгæ «Ард»-ы фыста: «Кæд искуы дæ сидтмæ дæ хъæбул Геуæр, Дымгæйау нæ тæха йæ аласайыл. Уæлахизы тохы нæ хъуыса йæ хъæр, Кæд фидар нæ хæца æлвæст хъамайыл, уæд: Ныххауæд мæ зæрдæ æнæбын фурды». Кочысаты Мухарбеджы фидарæй уырны, рæстдзинад кæй фæуæлахиз уыдзæн, уый, æмæ зæрдæтæ æвæры йæ мадæн, Ирыстонæн: «Фæуыдзæн хæст! Нæ рæстдзинады кардæй, ызнаг æрцæудзæн тагъд рæстæджы саст. Æмæ дæм уæд, ныййарæг мад, æз дардæй Фæзындзынæн сæрæгасæй æваст». Фæлæ нал æрыздæхт йæ ныййарæг мадмæ йæ уарзон хъæбул, 1944 азы знаджы къухæй бацарæфтыд.

Ацы æдзард поэтты æмдзæвгæтæ сты зæрдæмæхъаргæ æмæ мидисджын, фæлæ сыл иу уацы æрдзурæн нæй. Стыр Фыдыбæстæйон хæсты хайад чи иста, уыцы фысджытæй ма абон сæрæгас сты Джусойты Нафи æмæ Мæргъиты Къоста. Нæ зæрдæ сын зæгъы, бирæ азты ма æнæнизæй цы фæцæрой, уый.

Зæгъын ма мæ фæнды уый дæр, æмæ мадзалы цы музыкалон номыртæ уыд, уыдон кæй фæцыдысты æрæмбырдуæвджыты зæрдæмæ. Уæлдайдæр та 2-æм къласы ахуыргæнинаг Гуыбеты Викæ, уый уыд хæстон зарæджы солисткæ æмæ йæ тыхджын æмæ рæсугъд хъæлæсæй йæхимæ æркæсын кодта залы адæмы. Ахуыргæнинæгтæ хорз сæххæст кодтой цалдæр кафты дæр. Бæрæг уыд, сæ хъомылгæнинæгтимæ хорз кæй бакуыстой, Дыгъуызты Лианæ, Козаты Маринæ æмæ Асаты Николай æмæ сын уый тыххæй хъæуы уæлдай бузныджы ныхæстæ зæгъын.

Мадзалы кæрон Тъотъоты Ленæ зæрдылдарæн лæвæрттæ бакодта Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ветерантæн.

Джиоты Екатерина